Margaretha Turnor

Tag: Spaanse troepen

  • Klaar voor de thuisreis

    DatumPlaats
    Geschreven22 september 1673Den Haag
    Ontvangen27 september 1673Hamburg
    Lees hier de originele brief

    Godard Adriaan wacht op antwoord

    Godard Adriaan heeft geschreven dat hij klaar staat om te vertrekken! Hij wacht alleen nog op antwoord op zijn brief aan de griffier en de raadpensionaris over zijn demissie. Margaretha heeft Coenraad van Beuningen, de voorzitter van de commissie die de brief in behandeling heeft, er maar eens op aangesproken en die zei dat de commissie niet wist dat de opdracht van Willem III alleen de werving betrof. Ze spreken af dat ze allebei bij de raadspensionaris zullen informeren, wat Margaretha onmiddellijk gedaan heeft.

    Brieffragment over brieven

    [=fier wacht,] ick heb vernoome hoet daermeede is,
    wort bericht dat die in hande van gekoomiteerdees1Gecommiteerden: afgevaardigden in het bestuur van Holland
    sijn gestelt daer den heere van beuninge2Coenraad van Beuningen de Eerste
    in die komissie is, ik heb hem daer overweese
    spreecke die seijt de heere niet te hebbe geweete uhEd
    die last van sijn hoocheijt alleen hadt tot de
    werfvine en dat hij met de raet pensionaeris
    daer van soude spreecke vont goet ick ock het
    selfve soude doen het welcke gedaen hebbe [die]

    Gravure van een man met een grote bos (pruik) met krullen en een breed, maar dun snorretje. Hij draagt een kanten kraag en het lijkt of er een gordijn om hem heen geslagen is. Onder het portret staat: Corrado do Buvningen Ambasciatore Stra ordinario de Gli Signori Stati Generali Delle Sette Probincie Vnite Del Paese Basso, Appresso il Re Christianissimo di Francia
    Coenraad van Beuningen (1622-1693), door Jacob van Loo/ Cornelis Meyssens ca. 1662. Collectie Stadsarchief Amsterdam

    Slome raadpensionaris

    De raadpensionaris3Gaspar Fagel beloofde Willem III er over te spreken, wat hij echter nog niet heeft gedaan. Omdat hij gewoonlijk nogal traag is, verwacht Margaretha niet snel resultaat. Ze hoopt dus maar dat de prins inmiddels zelf wel de brief die Godard Adriaan rechtstreeks aan hem had gericht, heeft beantwoord.

    Brieffragment over raadpensionaris Fagel

    [selfve soude doen het welcke gedaen hebbe] die
    mij belooft heeft sijn hoocheijt die Eergister
    hier gekoome is daer van te sulle spreecke dat
    hij noch niet gedaen heeft, en gelijcke hij vrij
    wat lansaem4langzaam in al sijn affaerees5in al zijn affaires: in alles wat hij doet is vrees
    ick dat hijt hier ock wel in sal sijn, daerom
    ick te meer verlange of uhEd van sijn hooch
    heijt selfs op dat susijet6subject, onderwerp geen antwoort
    heeft bekoome en wat, [van beuninge is te]

    Op het embleem een naar boven geboven tak op twee takken als een soort brug. Daarop een slak, op de achtergrond een heuvellandschap. Boven het embleem staat Langsaam Maar Sekerlijk bovenin het embleem staat Lente sed attente. Rechts onder het embleem staat A: de Winter fecit.
    Embleem met slak, fragment van een blad met meer emblemata van Anthonie de Winter, 1697 – 1718. “Langzaam, maar zeker”, maar zo zeker is Margaretha niet van de raadpensionaris! Collectie Rijksmuseum

    Prins leidt leger naar Brabant

    Ondertussen is het Staatse leger van voor Naarden opgebroken. De Spaanse ruiterij die overal waar ze kwam grote overlast veroorzaakte, is ingescheept om naar Brabant te gaan. Daar gaat ook de Nederlandse ruiterij heen, waar Willem III over hen allemaal het bevel zal voeren. Slechts vier ruiterregimenten blijven met de infanterie achter in Holland onder commando van de graaf van Waldeck.

    Brieffragment verzamelen leger

    [demissie wil niet langer wt blijfve,] ons leeger
    is van voor naerde7Naarden opgebroocke, de spaense ruijterij
    om de groote overlast die overal daerse koome
    doen, sijn geambergueert8Embarqueren: Inschepen, ook troepen terugtrekken , so men seijt gaense naer
    brabant met al onse ruijterij behalfve 4 rees
    gemente9regimenten die hier te lande neffens de infante
    =rij die ondert komande vande graef van nassou
    waldeck blijfve, sijn hoocheijt seijt me dat mee

    naer brabant gaet en overt heelle leeger
    aldaer so wel over de spaense als donse10de onzen sal
    komandeere, [onse ruijterij marscheere te lande]

    Kriebelige tekening met op de voorgrond twee groepen cavaleristen die op elkaar in beuken. Iedereeen zit nog te paard, behalve op de plek waar ze tegen elkaar opbotsten, daar ligt één man met zijn paard op de grond. Boven de cavalisten de infanterie. Zij schieten en hebben speren. Links een klein groepje, rechts een grotere groep, waarachter een paard met ruiter en daarachter een nieuw peloton. De legers ontmoeten elkaar op ongeveer een kwart van het papier aan de linkerkant.
    Charges van voetvolk en ruiterij, Jacques Callot, 1602 – 1635. Collectie Rijksmuseum

    Door de regen naar Bergen op Zoom

    Het is maar de vraag of de tocht van onze ruiterij naar het zuiden met alle paarden zal lukken, want door de eindeloze regen van de laatste tijd zijn de wegen bijna onbegaanbaar. Eindbestemming is Bergen op Zoom waar ze verdere bevelen af zullen wachten.

    Brieffragment over de regen

    [komandeere,] onse ruijterij marscheere te lande
    vinde sulcke onwtspreeckelijcke weege dat
    men vreest sij daer niet door sulle koome
    door alde kontiniweelle11voortdurende reegen die wij
    meest alledage hebbe, al dit volck heeft haer
    randevoes12rendez-vous: samenkomst tot berge op soom13Bergen op Zoom sulle daer op
    naerder14nader ordere wachte, [de heer van Ginckel]

    Gezicht op Bergen op Zoom van één van de dijken van de ‘stadspolder’ on ten westen van Bergen op Zoom. Rechts van het midden een toren van het Markiezenhof, een vijftiende eeuws stadspaleis; verder naar rechts een deel van de Sint-Gertrudiskerk. Het ‘Boere-verdriet’, een van de stads bolwerken ligt aan de linker kant van de dijk, herkenbaar aan een groep bomen binnen een ommuuring.
    Gezicht op Bergen op Zoom, Valentijn Klotz, 1671. Collectie Rijksmuseum

    Van Ginkel in de voorhoede

    Ook van Ginkel gaat mee en heeft het geluk dat hij de voorhoede mag aanvoeren. Hij is in Nieuwersluis geweest en vond zijn compagnie in betere toestand dan verwacht. Maar bij de monstering kwam een vaandrig met acht of negen man niet opdagen, en drie of vier mannen die wel in de buurt waren verschenen niet op het appèl.

    Brieffragment over de compagnie van Van Ginkel

    [niet en verstaen] sijn kompangi is onlans ge=
    monstert daer 3 a 4 man die present waere
    hebbe vergeeten aente laete trecke, en meer
    andere abuijse, sijn vaendrager komt ock
    met die 8 a 9 man die hij mee brenge sou
    niet daer hij heel om verleegen is, [de 25]

    In een cirkel een soldaat met een grote oranje vaandel met een blauwe hond (leeuw?) erop. De man draagt een blauwe hoge hoed, een molensteenkraag, een oranje kuras met een gele en een groene sjerp (kruislings) en een wijde blauwe broek met strakke gele kousen.
    Tegel, veelkleurig beschilderd met een vaandeldrager, 1625 – 1700. Collectie Rijksmuseum (een vaandrig is een vaandeldrager).

    Daarnaast is de luitenant dodelijk ziek. Van Ginkel schijnt al een vervanger op het oog te hebben. Geen Duitser, want die snappen toch niet zo goed hoe het hier in ons land werkt.

    Drie heren met grote hoeden waarvan er één veren heeft. Ze hebben baarden. Ze dragen een versierde jas met grote manchetten. Twee dragen een sjerp, de derde heeft een sjerp om zijn middel. Eronder een pofbroek die vastgemaakt is met grote strikken. Ook op hun schoenen zitten strikken. Achter hun huizen aan een brede straat waarop sledes rijden en kinderen spelen.
    Drie Duitsers, sledes in de achtergrond, Johann Wilhelm Baur, 1636. Collectie Rijksmuseum

    Regiment een rommeltje

    De berichten over het verworven regiment van Godard Adriaan zijn niet al te best. Er zijn nog steeds veel zieken. Van Ginkel is best te spreken over de officieren, maar uit andere hoek verneemt Margaretha dat ze de soldaten niet betalen, terwijl ze zelf wel op tijd het geld krijgen. Het plan is nu om er een pagadoor15Pagador: van het Spaanse pagador = betaler. Hier geldschieter heen te sturen die de soldaten rechtstreeks uitbetaalt.

    Veld van 8 tegels (4 x 2) elk met een blauw geschilderde musketier of piekenier binnen een akkolade omlijsting. In de hoeken, een vleugelblad.
    Veld van acht tegels, anoniem, 1620 – 1640. Collectie Rijksmuseum

    Van Ginkel heeft zelf geen tijd om zijn vader te schrijven, zo druk is hij met de organisatie van de troepenverplaatsingen. Met de volgende post misschien. In Rotterdam (waar Margaretha en andere familieleden blijkbaar heen zijn geweest) hebben ze elkaar even een paar uur kunnen ontmoeten. Uiteraard laat Margaretha niet onvermeld dat Mompeljan veel aan zoonlief over laat.

    Brieffragment over Van Ginkel en Mompeljan

    in soma16in somma: opgeteld, samengevat, kort om daer is geen order in dat reesge=
    =ment, met deese mers17mars heeft de heer van
    ginckel so veel te doen dat hem onmoge=
    lijck is geweest te schrijfve salt met de
    naeste post doen, wij hebbe hem vandaech
    te rotterdam gesproocke daer hij Een Eur
    of twee bij ons is geweest, mompelijan18Armand de Caumont, marquis de Montpouillan
    neemt het vrij wat gemacklijck op, laet het
    meest op de heer van ginckel aenkoome

    Een heuvelachtig landschap met snel getekende tenten en soldaten met paarden tussen bosjes.
    Gezicht op een legerkampement bij Nijvel, Wallonië, Barend Klotz (mogelijk), 1674. Collectie Rijksmuseum

  • A Dieu

    DatumPlaats
    Geschreven26 juni 1673Den Haag
    Ontvangen30 juni 1673Hamburg
    Lees hier de originele brief (NB beste volgorde van lezen van de scans is 138, 142, 143, 140)

    Goed nieuws! De ‘s Gravezandse kaasjes zijn aangekomen! Er lagen er nog een paar bij Temminck, die ze door zou sturen. Hij heeft nu gevraagd of hij die zelf mocht houden. Margaretha heeft ze hem vereerd en geschreven dat hij ze vrij mag houden en gebruiken.

    Verloop van de oorlog

    Het laatste nieuws van onze vloot is dat die met nog tien extra schepen voor de Thames ligt. Zeker is dat er geen enkel schip van onze vloot vergaan is, terwijl de Engelsen en de Fransen wel 18 à 19 schepen kwijt zijn.

    Brieffragment vloot

    seedert mijne laeste is hier niet anders wt ons
    vloot als dat die met noch tien scheepe ver=
    sterckt sijnde en wel van volck met alle
    andere behoefticheede versien voor de reevier
    van londe legge, tis seecker datter van
    d onse niet Een schip in beijde de bataelie
    is gebleefve en vande vijant wel 18 a 19
    kapitaelle scheepe, [den overste raebenhooft]

    Een tekening met een wirwar aan schepen met gehesen en gestreken zeilen. Sommige met vlag, sommige zonder. Grote schepen, kleine schepen en sloepen. Het ligt allemaal door elkaar.
    De Engelse vloot op de Theems na de tweede Slag bij Schooneveld, 15 juni 1673, Willem van de Velde (I), 1673. Collectie Scheepvaartmuseum Amsterdam

    Münsterse troepen hebben geprobeerd Nieuweschans, dat al maanden belegerd wordt door Rabenhaupt, te ontzetten. Ze zijn door Rabenhaupt totaal verslagen en hij heeft alle wagens en bagage veroverd.

    Eerste brieffragment Nieuweschans
    Tweede brieffragment Nieuweschans

    [kapitaelle scheepe,] den overste raebenhooft
    heeft bij greuninge de nieuwer schans beleegert
    daer men seijt maer vier hondert man is in
    is, vandaech komt tijdinge dat het reesgement
    van meijn son onder de munsterse soude ge
    tracht hebbe de nieuwerschans te ontsette, doch

    dat sij van rabenhooft totaEliter soude geslagen
    sijn en al haer wagens en bogaesge van donse
    verovert, [van keule schrijfvense seeckere tijdine]

    Maastricht wordt nog steeds door Lodewijk XIV belegerd. Men zegt dat daar de Nederlandse en Spaanse een uitval vanuit de stad gedaan gedaan hebben en zij hebben 600 Fransen omgebracht. De Heer wil geven dat het waar mag wezen.

    Brieffragment Maastricht

    [verovert,] van keule schrijfvense seeckere tijdine
    te hebbe dat donse binne Maestricht door Een be=
    deckte poort so sijt noemen Een wtval soude ge
    =daen hebbe door de welcke sij wel bij de 600 vande
    konins gardees die daer haer quartier hade
    soude doot geslage hebbe ija so datter maer
    drij a 4 van ontkoome soude sijn de heere wil
    geefve het waer mach weesen, [de luijtenant vande]

    Op de voorgrond de koning te paard temidden van twee raadsheren. Op de achtergrond de stad Maastricht, die onder vuur wordt genomen door kanonnen.
    Koning Lodewijk XIV tijdens het beleg van Maastricht 1673, Adam Frans van der Meulen, 1673-1690. Collectie Limburgs Museum.

    Het ongeloof over het verraad van de Keurvorst lijkt alweer vergeten. Men gelooft nu dat de Spanjaarden zullen breken met de Fransen en dat de Keizer van het Heilige Roomse Rijk nu wél echt wat wil doen tegen de Fransen. Margaretha houdt het devies ‘Eerst zien, dan geloven’.

    Brieffragment Spanjaarden en Keizerlijke troepen

    [niet mee weer,] men gelooft de fra spaense in
    korte sulle breecke en dat de keijserse afkoome
    als ickt sien salt Een Ent ander geloofven,

    Kolonel Godard Adriaan baron Van Reede

    Margaretha is blij dat Godard Adriaan er echt werk van maakt om naar huis te komen, alleen er is haar iets ter ore gekomen. Stadhouder Willem III is heel blij met de regimenten die haar man in Duitsland en Denemarken geworven heeft. Alleen nou blijkt dat hij Georg Ernst von Wedel aangesteld heeft in ‘het regiment van de baron van Amerongen‘. Wat wil dat zeggen? Normaal gesproken werd een regiment genoemd naar zijn daadwerkelijke aanvoerder. Godard Adriaan is toch niet echt van plan om op zijn oude dag de oorlog in te gaan? Hij weet toch van zijn zoon dat de salarissen van de hoge militairen niet uitbetaald worden? Margaretha hoopt echt dat het alleen maar de naam van het regiment is en dat hij verder geen wilde plannen heeft. Hij weet waarschijnlijk zelf het best wat de bedoeling is.

    Eerste brieffragment kolonel baron van Reede
    Tweede brieffragment kolonel baron van Reede

    ick ben blijde uhEd staet maeckt nu haest
    thuijs te koomen, sijn hoocheijt verlanckt so
    ick hoore dat de kompangie die uhEd werft
    hier mooge sijn so der ses waeren wildese
    patent geefven, mij is geseijt vande geene

    die de ackte die sijn hoocheijt aenden baron
    wedel gegeefve heeft gesien heeft, dat hij hem daer in
    tijteeleert luijtenant kolonel vant reesge=
    =ment vande baron de Ameronge, wat dat
    segge wil kan ick niet dencke hoope niet
    uhEd in sijn oude dage noch inden oorlooch
    wil, ock worden de hoechge tracktemente niet
    betaelt, de heer van ginckel kan op sijn or
    =dinans niet Een stuijver krijge heeft al
    getracht die te verhanderen maer niemant
    wilder aen of Eits op geefve, wil hoope
    dit maer de naem sal sijn om dat dat
    reesgement als noch geen kolonel heeft
    of dat sijn hoocheijt de goetheijt mochte hebbe die
    apseluijt tot uhEd disposiesie te stelle, wat
    hier van is sal deselfve best weeten, [de sinten]

    Schilderijen in bruingrijze tonen, in de lucht een hoekje blauw. Helemaal links zien we een paard met een ruiter in een mantel. Daarachter een hondje, gevolgd door een ongeorganiseerd troepje soldaten. Ze lopen achter de ruiter aan, maar zijn ook met andere dingen bezig: hun geweer, elkaar, hun bagage...
    Rekruten op weg naar hun regiment, Jean-Antoine Watteau. Collectie: Glasgow Museums.

    Financiële zorgen

    Margaretha’s financiële zorgen blijven onverminderd. Het lukt nog steeds niet om geld te krijgen voor haar man’s werk. Terwijl ze het geld echt nodig heeft: binnenkort moeten de vermogensbelasting (100ste penning) en de OZB (verponding) weer betaald worden. Haar zorgen zijn echter niets vergeleken bij de financiële zorgen in de bezette provincies. De Fransen eisen in Utrecht drie maal 100.000 gulden. In Gelderland eisen ze van het Nijmeegs kwartier1Gelderland was in vier kwartieren opgedeeld: Nijmegen, Arnhem, Zutphen en de Veluwe 60.000 gulden en van het Arnhems kwartier 50.000 gulden. Momenteel deserteren er zo veel soldaten uit Franse dienst, dat ze er een regiment van zouden kunnen formeren. Het schijnt dat de Prins van Oranje dat half van plan is. Hij zou dat regiment dan in Friesland in kunnen zetten om tegen de Bisschop van Münster te vechten.

    Brieffragment over deserteren van soldaten in Franse dienst

    [waer sullent de mensche haellen,] tis ongeloof
    =lijck so veel volck so switsers als franse alse
    bij ons op alde poste koome dagelijxs overloope
    men seijt sijn hoocheijt half van meenin soude
    sijn daer Een reesgement van te formeere
    ent selfve naer vrieslant te sende om teege
    de bischopse volckeren te vechte, [hiermeede]

    A dieu

    Na de gebruikelijke groet van ‘uhEd getrouwe wijff’ en de altijd aanwezige opmerkingen onder de brief, voegt Margaretha nog een klein briefje extra toe. De inhoud is nogal oninteressant (iemand heeft een brief meegenomen, maar die niet bij zich ofzo), maar haar afsluiting van dat briefje is wel interessant. Enkel a dieu. Eigenlijk heel gewoon vaarwel, maar door de voor ons ongebruikelijke afbreking, realiseer je je waar het vandaan komt.

    ‘samenstelling van à Dieu, de woorden waarmede men iemand, bij ‘t afscheidnemen, aan Gods hoede aanbeveelt’ (Bron: Woordenboek Nederlandse Taal, Instituut voor de Nederlandse Taal)

    brieffragment a dieu

    [weeten hij is naer gorckom,] a
    dieu

    Een heer in een zwart pak met witte, sierlijke manchetten, rode laarzen en een hoed met veren in zijn hand, houdt de hand vast van een dame met een rood jakje, een gele rok en een wit schort. Op de achtergrond links een tamboer, daarachter drie losse soldaten. Rechts op de achtergrond een compagnie met een vaandel.
    Officier die afscheid neemt van een dame, Gesina ter Borch, ca. 1654. Collectie Rijksmuseum.
    De tekst boven de afbeelding luidt:
    Adieu juffrou mijn waerde lief
    De Heer wil u bewaren
    Voor tegenspoet en ongerief
    Opdat wij mogen paren
    In liefde vreughd en eenigheijt
    tot ons de doot weer van een scheijt
    Fijnis2Finis

  • Paniek! Vluchten!!

    DatumPlaats
    Geschreven13 juni 1672Amsterdam
    Ontvangen26 juni 1672
    Lees hier de originele brief

    Het gevreesde moment is aangebroken: de Franse troepen zijn de Republiek binnengevallen! Er zit voor Margaretha niets anders op dan te vluchten.

    Margaretha is nog op Amerongen wanneer ze om twee uur ‘s nachts gewekt wordt door pleegzoon Godert Willem van Tuyll van Serooskerken, heer van Welland. De Franse legers zijn de Rijn overgestoken bij Tolhuis, vlakbij de Staatse verdedigingspositie aan de Schenkenschans. Haar zoon leeft gelukkig nog, weet Welland te melden, maar verder lijkt de situatie op een ramp van epische proporties uit te draaien voor de Republiek. Hoe heeft dit kunnen gebeuren?

    Mijn heer en lieste hartge
    gistere heb ick uhEd wt Ameronge geschreefve den droefvigen
    staet daer ons liefve vaderlant in is en wij alte saeme, ick
    meende noch Eenige dage aldaer gebleefve te hebbe, maer
    te nacht ontrent twee Eure quam de heer van wellant1pleegzoon Goderd Willen van Tuyll van Serooskerken
    wt ons leeger die alsdoen den heer van ginckel de heere
    sij gedanckt noch wel heeft gelaeten, maer de franse
    voor schenckeschans2de Schenkenschans was één van de voornaamste Staatse verdedigingsschansen en lag aan de splitsing van de Rijn in de Waal en de Nederrijn die door den rhijn met meenichte sijn
    geswome geschampt3schampen: de vlucht nemen, het veld ruimen diet selfve hebbe beleegert, ons volck hebbe
    teegens haer dapper gevochten daer veel van gebleefve is

    Lodewijk XIV op een witte schimmel op een heuvel. Op de achtergrond troepen die de Rijn oversteken.
    Lodewijk XIV steekt bij Lobith de Rijn over. Adam Frans van der Meulen, Collectie Rijksmuseum

    De schande van Montbas

    Een Staats leger heeft bij de Schenkenschans dapper gevochten tegen de Franse troepen voordat ze moesten vluchten. Dit was echter een ander leger dan wat gestationeerd was bij de Schenkenschans. Commissaris-generaal Montbas, bevelhebber van de troepen bij de Schenkenschans, was al lang en breed weggevlucht! Een andere groep soldaten is in allerijl naar de Schenkenschans gestuurd maar kwam te laat om de Franse vloed te stelpen.

    Al maanden roept Margaretha dat Montbas een onbetrouwbare lapzwans is en nu blijkt dat ze pijnlijk gelijk had. Montbas is gevangen genomen en men zegt dat hij claimt dat hij zijn post moest verlaten op orders van een zeker persoon. Wie deze persoon is, zegt Margaretha niet maar het bevel lijkt van hogerhand te komen. Als het waar is, zegt Margaretha, waarom geven we ons dan niet meteen over? Dat zou onschuldig bloed besparen.

    momba diet komande overt volck inde beetuwe had heeft
    sijn post schandelijck verlaeten willende dat den mancke
    gent4Otto van Gent, broer van Admiraal van Gent die gisteren omkwam bij de Slag van Kijkduin die daer bij hem was van gelijcke soude doen, die
    hem het selfve weijgerde seggende dat hij wel onder sijn
    komande stont maer dat sij dat noijt noch in haer ge
    moet5Gemoed: Het binnenste van den mensch in onstoffelijken zin, beschouwd als de zetel van zijn geestelijk gevoel noch voor godt noch de werlt soude konne ver –
    antwoorde, het most Evenwel so sijn, men seijt momba
    in gehechtenis is en dat hij Een seecker persoon noemt
    wt wiens last hijt sou gedaen hebbe, daer hEd noch ick
    het noijt van soude vermoet hebbe, het soude die sijn
    die plach te segge en secht het mijn oom niet, ick kant van
    hem niet geloofve, als dat soude sijn wort al ons
    volck wel op den vleijsbanck gebrocht, waer om geefven
    se ons dan niet heel over, moetense so veel onoosel6onnozel: onschuldig
    bloet vergieten, mijn lieste hartge ick niet segge
    hoe bekomert ick met onse goeije en oprechte soon

    Hoe gaat het met de familie?

    Margaretha is hals over kop weggevlucht naar Amsterdam, maar hoe zit het met haar lieve kleinkindjes en haar schoondochter? Philippota en haar kinderen zijn nog in Utrecht. Nogal een gevaarlijke plek om te zijn als edelvrouwe gezien de relletjes en volksopstanden die er gaande zijn. Margaretha gaat daarom morgen met haar koets haar familie ophalen.

    Ze heeft Godard Adriaan ook goed nieuws te melden: bijna al hun goed is overgekomen naar Amsterdam. Enkel wat wijn en bier blijft achter in het kasteel. Het water in de Rijn stond te laag om dit te kunnen vervoeren. De rest van de goederen zijn al aangekomen in Amsterdam of worden per aak naar de stad vervoerd.

    [ben,] dewijlle den vijant inde beetuwe is derfde ick
    niet langer op Ameronge blijfve, ben so aenstonts
    hier gekoome hebbende de koppe7Op 30 mei heeft Margaretha het over het zoeken van een verstopplek voor gouden koppen. Die heeft ze niet kunnen vinden en het lijkt dat ze er voor kiest om ze dan maar mee te nemen ent dander bij mij

    hier gebrocht, de vrou van ginckel is met haer kindere noch
    te wttrecht hoope se merge te gaen haelle en hier me
    neer te sette, ick heb meest al ons goet hier behalfve
    noch twee oxshoofde8okshoofd: een inhoudsmaat ter grote van een groot vat, ongeveer 231 liter franse en Een stuck9stuk: een inhoudsmaat ter grote van 96 stoop. Een stoop is ongeveer 2,5 liter dus een stuk zou ongeveer 240 liter zijn rinse10Rijnse of Rijnlandse wijn
    en so Een schoone kelder met bier dat ick omt
    laechge water op den rhijn niet hier heb konne
    krijge, ick en noch Eenige kleijnicheede, heb noch
    drie a vier wagens met goet overlant moete hier
    brenge sout gistere aen wijburch11Wijburch is een persoonsnaam maar wie het precies is, is een mysterie tot wijck12Wijk bij Duurstede om Een
    Aeck13Aak: een plat schip wat gebruikt wordt om goederen over de rivier te vervoeren diedaer noch wel 6 a 7 lagen maer hij liet mij
    segge omt gepeupelt het om geen goet te derfe [doen]

    Algehele verslagenheid

    Het lijkt alsof Margaretha alles vrij goed voor elkaar heeft: bijna al haar spullen zijn veilig, zij is veilig aangekomen in Amsterdam na een rit met haar nieuwe koets en spoedig geldt dat voor haar kinderen ook. Hetzelfde kan helaas niet gezegd worden over de Republiek. Mensen slaan overal op de vlucht en mannen en vrouwen staan langs de weg te krijsen als kinderen. Ellende heerst.

    Margaretha doet iets om te helpen en laat een Amerongse dorpsgenoot met zijn kinderen het huis in Den Haag gebruiken maar zelfs deze kleine gebaartjes maken weinig verschil. Ze weet geen uitkomst meer. Alles is in de handen Gods.

    [doen,] daer is sulcken verslagent heijt over al
    dat met geen monde wtte spreecken is de mense vluchte
    met sulcken gewelt van alle kante dat
    niet te sien is de mans en vrouwe gaen bij de wech
    en krijten14krijten: krijsen als kindere ick kan de Elende met
    geen mont wt spreecken diemen siet ent roept
    al overt lan tardeere vande brandenburchse
    volckeren och ick vrees die te laet sulle koome,
    te Ameronge en daer ontrent was geen wage
    om gelt te krijge, t was geluck dat ick te winter
    Een nieuwe wage heb laeten macken die mij nu
    heel wel te pas komt, ick gin te nacht te twee
    Eeure op mijn koets sitte, de heer almachtich weet
    hoet noch met ons sal vergaen ick sien nu geen wtkomst
    meer beveelle mij en alt mijn in sijne hande hij doet
    met ons naer sijn welbehaechge, nicht van rhiene15Nicht van Rhenen is waarschijnlijk een kind uit een bastaardtak van Frederik van Reede, de grootvader van Godard Adriaan wist

    ock niet waer te blijfve hebse bij mijn en denijs geritse16Denijs Geritse is een dorpsbewoner van Amerongen 
    die quam klage en krijten als Een kint had geen gelt
    en wist niet waer met sijn dochters te blijfve
    hebse alle drij in den haech in ons huijs laete gaen
    nu kan ick niet meer blijf

    Mijn heer en lieste hartge
    uhEd getrouwe wijff
    M Turnor

    Wel opvallend is de afsluitende groet van Margaretha: “nu kan ick niet meer blijf”. In alle eerdere brieven vinden we een versie van “hier meede blijfve”, een typische zeventiende-eeuwse groet. Met het verbasteren van die zinsnede maakt Margaretha een punt heel duidelijk: stabiliteit en veiligheid is niet meer te garanderen, ze is op de vlucht gegaan.

    Amstel gezien in noordelijke richting naar de Blauwbrug. Op de voorgrond rechts de Nieuwe Herengracht. Tekening door Jan Spaan (ca 1742-1828). Collectie Stadsarchief Amsterdam

    Er volgen nog twee postscripta: Margaretha benadrukt nogmaals dat ze hoopt dat Godard Adriaan snel schrijft over wanneer de Brandenburgse troepen komen én schrijft hem dat de Spaanse troepen (die al wél aanwezig zijn) goed volk zijn. De tweede p.s. is het adres van Margaretha in Amsterdam:

    ick ben hier aende oostsijde van de blaeuwe bruch op de nieuwe heere graft inde trufel

  • Een tijd van ellende

    DatumPlaats
    Geschreven9 juni 1672Amerongen
    Ontvangen17 juni 1672
    Lees hier de originele brief

    Het is drie dagen sinds de laatste brief naar Godard Adriaan wanneer Margaretha hem weer schrijft. De gebeurtenissen in de Republiek zijn in een stroomversnelling beland en het tempo van Margaretha’s brieven laat dat goed merken. Zoals wel vaker begint Margaretha met familienieuws: ze is namelijk bij haar zoon in Arnhem op bezoek geweest. Met Godard Junior gaat het absoluut niet goed. Eeuwig plichtsgetrouw vraagt hij of Margaretha zijn excuses aan zijn vader kan aanbieden, hij heeft namelijk in geen 2 of 3 postrondes geschreven. Godard van Ginkel slaapt door alle drukte nog maar 3 uur per nacht en zit vrijwel constant in het zadel. Margaretha is bezorgd: als haar zoon nu maar gezond blijft.

    Mijn heer en lieste hartge
    tis mij lief wt uhEd mesiefve1missive: brief vande Eerste deeser21 juni te
    sien deselfve weer tot berlijn wel is gearijveert, ick ben
    gisteren op dien dach wecl en weer tot Aernhem3Arnhem ge-
    weest om den heer van ginckel noch Eens te sien die
    daer bij ons quam, hij bidt uhEd hem belieft te Excku
    seere4excuseren: vergeven dat hij in 2 a 3 poste niet heeft geschreefven
    heeft het omoogelijcke niet konnerbij brenge door sijn
    meenichvuldage affaerees5affaires: zaken, hij slaept geen drije
    Euren op Een nacht en is meest gedurich te paert
    als hij maer gesont blijft, [ist noch goet maer mijn]

    De Frans opmars

    Ondertussen verloopt de Franse opmars gestaag. In drie dagen tijd hebben Lodewijks troepen evenveel dorpen veroverd: het Rijnfort Wesel, een kernpunt van de verdediging van de Republiek is gevallen, net als Orsoy en Büderick. De Fransen trekken op langs de Rijn richting de stad Kleef en daarna Nijmegen. Margaretha vreest dat het op de IJssellinie aan gaat komen. Erg veel vertrouwen heeft ze niet daarin: haar zoons verwachte dood ziet ze als een nutteloos offer.

    Fragment kaart “De Rijn van Nijmegen tot Rijnberch”, collectie Leiden University Libraries. Voor de complete, scherpe afbeelding volg deze link.

    [maer] men gelooft, het almeede over is, en dat de
    koninck6koning Lodewijk XIV daer7Reijnberck inpersoon voor is geweest, die men seijt
    deese Middach van meeninge was binne kleefe8de stad Kleef ligt in het gelijknamige hertogdom. Hoewel de stad in modern Duitsland ligt was Kleef in 1672 de facto deels onder controle van de Republiek te
    Eeten, en so voort recht op Nimweechge9Nijmegen aen te
    Marscheere welcke stat so geseijt wort van alles
    wel versien is, en hoopt men die haer sal konne def
    – fendeere10defenderen: verdedigen, dan vreest ick het op den ijsel11rivier de IJssel en de IJssellinie aldaar aensal koomen
    mijn hart int lijf bloeijt als ick der aen denck och wat
    droefheijt is mij aenstaende ick derf niet al schrijfve

    Soldaten en generaals naar het front

    Ook over het Staatse leger heeft Margaretha nog iets te melden. Eindelijk, na lang dralen, is commissaris-generaal Montbas aangekomen bij zijn positie in het leger! Hij heeft het commando gekregen over de troepen in de Betuwe en heeft als hoofdkwartier de Schenkenschans. Volgens de geruchten wordt Montbas te veel verantwoordelijkheid toevertrouwt. De toekomst zal het leren. Ook is luitenant-generaal Van Steenhuizen aangekomen bij zijn troepen alsof hij alle tijd van de wereld heeft. Duidelijk neemt Margaretha de beide generaals nog niet serieus, haar zoon moest immers steeds hun werk doen.

    Kaart van Gelderland, omgeving van Nijmegen. 1664, Atlas van Loon. De Schenkenschans waar Montbas gestationeerd is ligt helemaal rechts op de kaart waar de Rijn splits in de Waal en de Nederrijn.

    Er gaan dagelijks nog steeds nieuwe troepen naar het (verwachte) front. Zo kwam er afgelopen nacht een troep Spaanse soldaten langs Amerongen. Deze soldaten dwongen de boeren om hun eten en drinken te geven, nog een teken dat het leger slecht georganiseerd is. Margaretha heeft de brug van het kasteel maar omhoog laten halen om moeilijkheid te voorkomen. Een stuk minder onbehouwen was een Zeeuws regiment dat eerder langs kwam. Het is wel duidelijk welk land de beste soldaten levert. Over de voortgang van de oorlog op zee is Margaretha kort: het schijnt dat de Staatse vloot verwikkeld is geweest in een zeeslag maar meer weet ze zelf ook nog niet. Hopelijk is het een overwinning.

    vreesende de poste aengehoude mochte worde, uhEd heeft sijn
    soon tot dienst vant lant op geoffert maer ick vreese
    hij wel Een rechte offerhande12offrande: offer sal sijn en vrees hem niet
    weer te sulle sien, momba13Commissaris-generaal Jean Barton de Montbas is Entelijck int leeger ge
    koome, die men het komanda overt alt volck dat inde
    beetuwe14Betuwe leijt15leijen: liggen heeft gegeegve daer niet weijnich op
    gesproocke wort dat men hem so veel tte vertrout
    steenhuijse16Luitenant-generaal Ludolf van Steenhuizen is op sijn muijltges int leeger gekoome17op zijn muiltjes komen: op zijn gemak, erg kalm
    ondertusche moet de heere van ginckel het werck
    doen en wat noot waert dat het daer noch gin soot
    hoorde maer de disordrees18disordre: wanorde sulle ons ruwineere19ruïneren: ten gronde richten
    hoe roept men nu om de troepees vande keurvorst en
    verlanck men daer naer die hier indeesen hoochgen
    noot wel van doen sijn, deese nacht is hier int dorp
    ontrent de 800 spaense voet knechte20De Republiek heeft in 1672 een bondgenootschap gesloten met Spanje. Er is afgesproken dat Spanje troepen levert tegen de Franse invasie. die naert leeger
    gaen en Een reesgement21regiment wt seelant geweest dewel
    – cke saeme over de 1600 man maeckte de seuwe ginge
    naer nimweege, die hebbe deminste insolensie22insolentie: onbeschaamdheid, onbetamelijkheid, lompheid niet
    gedaen maer deerste hebbe vrij wat deesordere23disordre: wanorde ge
    maeckt de boere mostense Eeten en drincke geefve
    of so dwongense, ick liet de bruchge vant huijs op treck
    vreesde voor swaericheijt24zwarigheid: moeilijkheden, problemen, vandaech krijch ick ock tijdine25tijdingen: nieuws
    dat onse scheeps vloote van Eengistere merge
    aen Een sijn geweest sonde dat men weet hoet daermee
    staet, als dat men seer fuijrijEus26furieus: op zeer krachtige, heftige wijze heeft hooren schiete
    ontrent doeversans27Doeverenschans, nabij Heusden de heer almachtich wilse bij staen
    ende vicktoorije28victorie: overwinning geefve, [gisteren isser te wttrecht]

    Onrust in Utrecht

    Ook binnen landsgrenzen begint het te rommelen. Waar Margaretha eerder nog in één enkel zinnetje schrijft over onrust in Utrecht wijdt ze nu flink uit. Daar ontstond een volksoproer toen een aantal regenten erop betrapt werden samen met hun bezittingen de stad te willen ontvluchten. De vrouwen van het houtsgilde, een onderdeel van het Utrechtse Zakkendragersgilde, vonden dat dit absoluut niet kon. “Zullen de heren die onze mannen hebben doen uitgaan om te vechten, vluchten en ons hier ten prooi achterlaten?” Zo luidde hun aanklacht. De vrouwen rukten koffers open en strooiden de bezittingen van de regenten uit op straat. Enkel met geweld werd de rust enigszins hersteld. Volgens Margaretha lijkt het er op dat nu iedereen die de stad Utrecht uit wil onderhevig is aan controle door de burgers.

    [ende vicktoorije29victorie: overwinning geefve], gisteren isser te wttrecht  
    inde stat ock geen kleijne ontsteltenisse30ontsteltenis: oproer, opschudding geweest door
    Eenich goet dat de luijtenant kolonel wel en andere wt
    de stat meende te vluchte, het welcke de vrouwe
    vande hout schilde31de houtsgilde is onderdeel van het Utrechtse zakkendragersgilde. Leden van het houtsgilde mogen zakken dragen tot 3 el. niet wildea lijde roepen sullende
    heere vluchte die onse mans hebbe doen wtgaen
    om te vechte en ons hier ten proij32prooi geefve dat wille

    wij niet lijden, een rockte de koffers open dat het silver ent gout
    dat daer in was door de weech verstroijde, de burgers moste inwa
    – pene om de vrouwe te stille, nu maegcher33mag er so geseijt wort niet wt
    of inde stat oft moet besichticht worde, [uhEd denckt Eens hoe men]

    Een tijt van elende

    Overal om heer heen ziet Margaretha de klauwen van de angst om zich heen grijpen. Zelf begint ze nu opniew te twijfelen of Amsterdam wel veilig is. Koning Lodewijk XIV heeft immers beloofd deze stad te zullen belegeren en plunderen. In de steden en op het platteland heerst een verslagen gevoel. Mensen pakken hun spullen en vluchten weg. Margaretha wil dat ook doen maar ze weet niet waarheen. Ze is ten einde raad.

    [of inde stat oft moet besichticht worde,] uhEd denckt Eens hoe men
    hier sit ock nu ist wel Een tijt van Elende , en derf ick met de
    kindere en vrou van Ginckel niet langer hier te blijfve en weet noch
    niet waer ons derf vertrouwe tot Amsterdam is meest al ons
    goet, en seijt men nu dat de konin34Koning Lodewijk XIV het daer teenemael op heeft
    aengesien, en dat hij die stat sal wille beleegeren, dat mij seer
    bekomert35bekommeren: zorgen maken want met vier sulcke kleijne kinderen in Een beleeger
    de stat te sijn sou wel benout36benauwd weesen, ock nu komt het de op
    aen en is den tijt van onse Elende voor hande hoe sit ick nu
    in Eensaemheijt en sonder raet en weet niet wat ick doen
    sal, heb sulcke koste met wech doen van mijn goet gehadt
    en weet nog niet oft verseeckert is, ick ben so bedroeft dat
    ick mij niet weet te laeten, hier te platte lande en inde steeden
    is sulcken verslagentheijt dats niet wt te spreecken alle mense
    packen hier en vluchten haer goet, och wat tijt beleefve wij
    de heer almachtich wil ons bijstaen en behoede dat wij in hande
    van die tierane37tirannen niet en valle want sij leefve groulijck38gruwelijk met
    de mense daer sij koome, hiermeede blijfve

    Mijn heer en lieste hartge
    uhEd getrouwe wijff
    M Turnor