Margaretha heeft afscheid genomen van Godard Adriaan, hij is op weg voor zijn nieuwe missie naar Duitsland. Ze heeft hem naar Wesel gebracht en op de terugweg wordt ze door deze en gene aangesproken die wil dat ze nog even langs komt. In Rees logeert ze bij ene commisaris Lobbrecht2Waarschijnlijk Cornelis van Lobbrecht.
Margaretha zou graag door reizen, maar het weer is slecht. Dus zijn ze een dag langer in Rees gebleven en hebben daar neef Adolph van Oostrum bezocht. Naar onze begrippen zouden we Adolph geen neef noemen. Voor de liefhebber: zijn overgrootmoeder (Maria van Reede) was een dochter van de overgrootvader van Godard Adriaan (Goert van Reede van Saesfelt) van Godard Adriaan. Hij was ook een kleinzoon uit het eerste huwelijk van de derde vrouw (Catharina van Merveld) van Godard Adriaans grootvader (Frederik van Reede). In de culturele antropologie zou je zeggen dat deze ‘neef’ tot de clan behoorde.
Er hangt overigens nog een saillant verhaal aan de ouders van deze neef: zijn moeder, Catharina de Wael zou eigenlijk met de vader van Ursula Philippota (Reinier van Raesfelt) trouwen. Het huwelijk ging niet door, omdat Catharina op weg naar het huwelijk geschaakt werd door haar geliefde, Johan van Oostrum. Ursula Philippota is inmiddels de schoondochter van Margaretha.
ick meende sanderendaechs te ver= = trecke maer derfde door de groote tempeest en onweer ons niet op de reijs begeefve, aeten dien Middach bij ons neef van gerfverskop3Adolph van Oostrum , savonts brocht tense haer spijs te saeme int huij van lobrecht daer wij doen aeten, en gistere avont hier gekoome sijn, mosten bij Dieren om rijde om dat de pont bruch voor doesburch doort onweer
teenemael is gaen drijfve, het was dien dach Een noot weer daer ick vreese men noch van sal hooren, en ben niet weijn met uhEd bekomert geweest ver lange seer te hoore hoe deselfve is over gekoome, [wij quame al reedelijck sterck]
Landschap met naderend onweer, Jan Baptiste De Jonghe, 1800 – 1844. Collectie Rijksmuseum
De schipbrug
Bij Doesburg had Margaretha de ‘pontbrug’ bij Doesburg willen nemen om bij Kasteel Middachten te komen. Maar, schrijft Margaretha, de brug was gaan drijven door het onweer. Een oversteek per boot bij rivieren was gevaarlijk en bruggen waren er weinig. Bij een smalle rivier die veel in hoogte kon wisselen, werden schipbruggen aangelegd. Bij een schipbrug staan de pijlers van de brug op schepen en drijft de brug dus eigenlijk. Zulke schipbruggen vond je veel op de IJssel, bijvoorbeeld bij Arnhem en bij Deventer. Met zwaar weer kon een dergelijke brug natuurlijk makkelijk los slaan en wegdrijven.
Gezicht op Doesburg, de schipbrug (ophaalbrug) over de IJssel, anoniem, 1700-1800. Collectie Gelders Archief.
De Hertog van Lotharingen
Tijdens het oponthoud in Rees is Margaretha ook nog een bekende tegen gekomen die bij de Hertog van Lotharingen (Karel IV) geweest was. Hij zei dat het een fraai heerschap was en dat Godard Adriaan hem wel zou mogen. Kennelijk zei deze persoon nog meer over de hertog, maar dat durfde ze haar pen niet toe te vertrouwen. Wie weet wie er mee leest. Karel IV had geen al te beste reputatie.
[gemoete sal sien,] te rees sprack ick den heere frens die van keulle quam daer hij den hartooch van looterine had gesproocke die hij seijt Een seer fraeij heer te sijn en gelooft uhEd wel sal aenstaen, voort derf ick de pen dit mael niet meer vertrouwe niet weeten =de of dees ter hande sal koome
De brief begint met Margaretha’s reactie op commentaar dat ze van Godard Adriaan gehad heeft. Waarop hij commentaar had weten we niet, maar waar Margaretha eerder nog wel eens haar excuses aanbood, doet ze dat nu niet. Het was haar goed recht te schrijven wat ze schreef en ze zegt er geen woord meer over! Zo.
uhEd schrijfvens vande 22 deeser heb ick ontfange, het doet mij leet daer wt te sien uhEd so qualijck neemt het geene ick tot Enckele waerschouwine heb ge= schreefve , waer toe ick oordeelle niet alleen verplicht maer ock gerechticht te weese doch sal hier niet meer van segge, [ick verstaen haer hooch Mo]
Regelement voor ambassadeurs
De Hoogmogende Heren1De afgevaardigden van de provincies in de Staten Generaal hebben een nieuw regelement gemaakt voor de uitlandse ministers en dat lijkt nogal wat gedoe te geven. De informatie die Margaretha geeft over het reglement is niet heel helder. Dat kan drie oorzaken hebben: ze formuleert rommelig, ze begrijpt het zelf niet of het is voor iedereen onduidelijk. Om te beginnen schijnen de Hoogmogenden Godard Adriaan alle informatie toegestuurd te hebben met de vraag of hij terug wil komen. Maar Margaretha waarschuwt: ze bedoelen niet dat hij thuis mag komen, maar ze willen de nieuwe regels niet zomaar toezenden. En ze waarschuwt ook dat hij een beetje rekening moet houden met die nieuwe regels en zich daar vast naar moet voegen.
[meer van segge,] ick verstaen haer hooch Mo met de laeste post uhEd haer reesolusie2Resolutie: besluit hebbe toe gesonde waer bij versocht wort opt spoedichste Een keer herwaerts te doen waer op mij wat naerder heb geinformeert maer so ick bericht werde ist selfve niet met intensie om uhEd weerderwaerts te sende, maer om dat se niet wel wiste met wat fatsoen sij uhEd de nieu =we reesolusie opt nieuwe gemaeckte reegle= ment voorde wt lantse3voorde wt lantse: voor de uitlandse, ofwel voor de ministers in het buitenland menistrees4Ministers: In toepassing op den vertegenwoordiger van een staat bij eene vreemde mogendheid of op eene internationale conferentie; ook publiek minister geheeten. Thans (1906) alleen nog in den titel van ministerresident, en in den hoogeren van buitengewoon gezant en gevolmachtigd minister, in rang volgende op dien van gezant. soude toesende geschiet, waer op uhEd belieft ver= =dacht te sijn en sijn affaerees5Affaires: zaken aldaer wat naer te deerijgeere6Dirigeren: inrichten , [deese merge is den]
In de PS blijkt dat ze dacht de resolutie met de vorige brief gezonden had, dat was niet zo, dus sluit ze hem nu bij. Het nieuwe reglement wordt naar alle ambassadeurs gestuurd, maar dus niet naar Godard Adriaan.
De Nederlandse ambassadeur op weg naar Isfahan, Jan Baptist Weenix, 1653 – 1659. Collectie Rijksmuseum
Geld
Er zal ook eens geen gedoe om geld zijn. Eén van de officiers van de troepen die Godard Adriaan geworven heeft, heeft aan de Staten een brief geschreven dat hij nog geen geld ontvangen heeft van Godard Adriaan. Caspar van Kinschot waarschuwt Margaretha voor deze brief en geeft aan dat ze haar man moet waarschuwen. Hij gaat ervan uit dat Godard Adriaan nog geen actie hoeft te ondernemen, dat kan ook nog als hij thuiskomt.
Borstbeeldje van een soldaat (schaakpion), Adriaen van der Werff, ca. 1678 – ca. 1722. Collectie Rijksmuseum
Friezen hebben wondere hoofden
Van de vloot heeft Margaretha nog niets gehoord, want de gedeputeerden zijn nog niet terug. Over de voortgang van de oorlog in Friesland weet ze des te meer te vertellen. Het schijnt in Friesland te haperen. En ze weet ook hoe het komt: de Friezen hebben wondere hoofden. Er ligt een flinke troepenmacht van Bommen Berend (de bisschop van Münster) en de Fransen, maar de Friezen wilden niets weten van een waterlinie. Dat was het advies geweest van de gecommitteerden die daar geweest waren. Als er iets gebeurt, is het dus hun eigen schuld.
Friese boterverkoopster, Ludwig Gottlieb Portman, naar Carel Jacob van Baar van Slangenburg, naar Jan Willem Pieneman, 1829. Collectie Rijksmuseum
De Friezen hadden zeker wel aan hun waterlinie gewerkt, alleen was er daar net zoveel gedoe over als in Utrecht en Holland. Een groot probleem was dat het water dat voor de Friese waterlinie gebruikt werd, uit de Zuiderzee kwam en dus zout was. Geen wonder dat de Friese boeren daar niet blij mee waren.
[gekoome,] in vrieslant vreest me dat het hapert men seijt dat de Munsterse die net 5 a 6000 franse so men seijt versterckt sijn in vrieslant somige segge in oostvrieslant andere int ander vrieslant ingevalle sou =de sijn, daer gaen weer Eenige ruijterij na toe alste maer niet te laet koome, de vriese hebbe wondere hoofde , wij hebbender onse gekomiteerdees gehad daer kinschot Een w van is geweest om haer te perswadeere7Persuaderen: Overtuigen dat sijt daer de meeste prijckel8Perikel: Dreigend gevaar was onder water soude sette maer sij hebbe niet gewilt so dat soder nu Eits overkomt het haer Eijge schult sou sijn, [tis wel bedroeft men hoort]
Kaas
Tijd om af te ronden. Het is niets dan ellende, gelukkig geeft de vloot nog wat hoop. Mag de Heer haar lieve man maar een goede reis geven en zorgen dat ze elkaar gezond weerzien.
Kennelijk heeft Godard Adriaan een Christoffel in dienst, want zijn vader heeft Margaretha geschreven…
[schult sou sijn,] tis wel bedroeft men hoort alwat te lande raeckt niet als swaericheij ter see konne wij godt niet genoech dancke voor sijne genade, die uhEd Een geluckige en spoedige reijs wil geefve dat wij deselfve in gesontheijt hier mooge sien ondertusche blijfve Mijn heer en lieste hartge
uhEd getrouwe wijff M Turnor gistere heb ick weer van breeda Een schoone groote permesaense kaes gekreechge veel grooter als de Eerste, stoffels vader schrijft in lange geen briefve van sijn soon gehadt te hebbe
De bekende tienduizend gulden is weer waar Margaretha haar brief begint. Weer is er geen vooruitgang te melden. Waarom ze er dan toch over blijft schrijven? Om Godard Adriaan op de hoogte te houden natuurlijk en om te laten zien dat ze hard werkt om betaald te krijgen. Het moet voor Godard Adriaan wat geweest zijn: iedere brief van vrouwlief die hij kreeg begon met steeds hetzelfde slechte nieuws. Toch fluit Godard Adriaan Margaretha hier kennelijk niet over terug, zoals hij dat bij andere zaken waar Margaretha iets te uitgebreid over doorging wel deed. Schijnbaar is dit onderwerp van groot belang voor hem. Begrijpelijk wel, het is tenslotte zijn salaris.
Mijn heer en lieste hartge uhEd aengenaeme vande 7 deeser heb ick ontfange, de state van hollant sijn vergadert, den ontfa wt den boogaert1Ontvanger-generaal Johannes Uittenboogaard wort hier verwacht die de raet pensionaris2Raadspensionaris Gaspard Fagel belooft heeft te sulle spreecke weegens onse betaeline van de bekende tien duijsent gul, ick wacht daer op met het versoecke van weer Een ordinansi, vrees =sende dat als ick die weer versoecke sij noch difisielder sulle weesen om deese te behaelle maer so haest ick hoore wat hoop den ontfanger mij tot de betaeline van deese geeft sal ick weer Een versoecke, het gelt is niet te krijge uhEd sou niet geloofve hoe slecht het met de betaelline gaet, en hoe scherp se overde be= =taeline vande schattine maene, ick meende en wist niet beeter of had met de betaelin van de Eerste kapitaele leenin overt ijaer 1673 voldaen, en nu van weeck sendense mij wees Een deurwaerder om de tweede kapijtaele leenine overt selfve ijaer bine 24 Eeure
Salaris krijgt Godard Adriaan niet maar leningen moeten wel terugbetaalt worden. Zo was er van de week nog een deurwaarder langsgekomen die geld wilde. Had Margaretha hem niet afbetaald, was het bedrag als straf verdubbeld. Heel de Republiek is in geldnood en iedereen moet moeite doen om rond te komen. Zo ook de Staten-Generaal: de eerder aangekondigde honderdste penning moet in augustus weer betaald worden, net als de belasting op onroerende goederen.
Echter, niet iedereen heeft zin om dit te betalen wanneer de betalingen aan het leger zo slecht lopen en het geld daarnaast gestopt gaat worden in het versterken van steden die dan na tien of elf dagen toch wel in de handen van de vijand vallen. Het pessimisme zit er goed in bij de bevolking.
voor waer niet hoet gaen sal, so onwillich worden de liede alse hoore dat de betaelin so slecht voor de meeliesie gaet en dat de steede die so veel van fortifiseere koste en van alles so wel versien sijn so in 10 a 11 daege over in hande vande vijant gaen, men derft niet segge maer se roepe seer over de spaense, de heer almachtich weet alles, met de naeste post sal ick uhEd de meemoorije vande mij laest ontfan gene twee duijsent gul sende op dat deself kan sien wat ick daer van heb betaelt so ick hier geen gelt ontfan weet ick geen raet het wort tijt om alderhande provijsie
De geldnood heeft ook nog een ander nadelig gevolg: Margaretha kan niet op tijd voorraden voor de winter in slaan. Met name hout en turf zijn duur geworden. De constante regen is slecht voor de turf en heeft ook nadelige gevolgen voor het hooi. Margaretha vraagt zich af waar de ruiters nog hooi voor hun paarden vandaan zullen halen, wanneer er zo veel hooiland onder water staat en de regen de rest verpest. Het blijkt weer eens dat de Hollandse Waterlinie zowel een zegen als een vloek is.
[voorde winter te doen] turf en hout is seer dier ten doet niet als reegenen dach op dach dat niet goet opt hoeij3hooi of turf is, soot so voort gaet weet ick niet waerse hoeij voor de ruijters sulle haelle, daer staet so veel hoeij lant onder water en dat drooch leijt wort vande reegen bedurfven, [sijn hoocheijt]
Het staatse leger trekt uit
Dat er hooi nodig is voor paarden mag blijken uit de rol die de ruiterij heeft gekregen van Stadhouder Willem III: ze zijn de Langstraat in gestuurd, een gebied tussen Breda en de Meierij van Den Bosch. Willem III is bezig met het formeren van een leger in het zuiden van Holland maar helaas is hij niet de enige die daarmee bezig is. Ook de Fransen zijn bezig met de voorbereidingen van snode plannen: menig takkenbos wordt naar de stad Woerden gesleept met een onduidelijk doel. In Utrecht zijn de Franse plannen een stuk duidelijker: daar willen ze simpelweg driehonderdduizend gulden van de inwoners hebben. Alsof het niets is…
[sijn hoocheijt] doet vast Een leeger formeere so men seijt gaet onse ruijterij s naer de langestraet4De Langstraat is een gebied ten noorden van / tussen de Baronie van Breda en de Meierij van Den Bosch. Tegenwoordig valt dit onder Noord-Brabant maar destijds hoorde dit gebied bij Holland. derworde ock veel scheepe geprest5Pressen: Personen, of in dit geval schepen, tot den krijgsdienst dwingen., de heer almachtich wilt voorneeme seegenen, te woerde seijt me dat ock groote preepe raesie gemaeckt worde datter meenichte vande tackebosse gebrocht sijn die wel Eens so lan als ordinaerise6Ordinaris: Gewoon(lijk), ick vreese sij alweer wat voor sulle hebbe, tot de vreede seijt me dat gans geen apreehensie7Apprehensie: Bevatting / besef hebben van is. Kan ook beducht, bezorgd betekenen. De context is onduidelijk, de heer wil ons bij staen te wttrecht willense weer drijmael hondert duijsent gul vande inwoonders hebbe en dat voor kontrebuijsie over de maende van meij en ijuini lestleeden, [de heer van]
Kaart van “Hollandiae pars meridionalior vulgo Zuyd-Holland” (met aanduiding van De Langstraat: Baardwijk, Waalwijk, Besoijen, Sprang, Vrijhoeve, Capelle, Waspik), z.j. Auteur: Nic Visscher. Via Streekarchief Langstraat Heusden Altena. De Langstraat is het lichtgekleurde deel links van de groene Baronie van Breda en rechts van het roze Land van Altena
Diplomatieke rivaliteiten
Er heerst geldnood, de oorlog woedt door en het leven is onzeker maar ondanks al deze narigheid neemt Margaretha toch nog even de tijd voor roddels over Godard Adriaans rivaal, ambassadeur Daniël Oem van Wijngaarden, heer van Werkendam. De rivaliteit – van Margaretha’s kant tenminste – is al een tijdje gaande: al in maart 1672 schreef Margaretha over hem in weinig positieve bewoording en met enige jaloezie. Werkendam mocht namelijk een koets, zijn vrouw en een stel dienaren meenemen op missie naar Denemarken. Destijds was Werkendam al ambassadeur extraordinair terwijl Godard Adriaan nog maar ambassadeur ordinaris was.
[van meij en ijuini lestleeden,] de heer van rhins wou8Johan van Reede van Renswoude gistere bij mij sijnde seijde gehoort te hebbe dat den heer van werckendam9Daniël Oem van Wijngaarden vande koninck van deenmercke10Christiaan V was baron ge =maeckt en Een ordere had bekoomen dan geloofde niet het die vande oliphant was
Om de situatie nog wat spannender te maken: Werkendam heeft deze buitenlandse titel ontvangen zonder dat de machthebbers in de Republiek hier iets van wisten. Dat nemen ze Werkendam uiteraard kwalijk en Margaretha lijkt hier nogal van te genieten. Of er daadwerkelijk gevolgen zullen volgen is onwaarschijnlijk maar het is toch wel licht vernederend voor Werkendam. Het zijn de kleine pleziertjes in het leven die er toe doen…
en dat hij dit buijten kenisse van den staet soude aengenoome hebbe, het welcke sijn hEd meende seer qualijck soude genoome worde, hij staet hier noch niet wel datter geen goet toe sal doen, dan hij moet sijn doen verantwoorden,
Plafondschildering in de hal van Kasteel Amerongen, onderaan de olifant als teken van De Orde van de Olifant.
Troepen in beweging
Het lijkt er wel op dat niet alleen de ruiterij van Willem III zich nabij Den Bosch bevindt: zoon Godard van Ginkel schrijft dat de Franse voorhoede al nabij Heeze en Leende is. Een oogje houden op Heeze en Leende is belangrijk aangezien daar Godard Adriaans nichtje en haar man dame en heer zijn. Veel schrijft Van Ginkel er blijkbaar niet over: de Franse troepen lijken zonder veel problemen te zijn gepasseerd. Wat er verder volgt is iets wat enkel God weet – en Margaretha in haar volgende brieven natuurlijk.
so komt Een brief vande heer van ginckel wt gorckom die schrijft daer advijse11Advies: Mondeling of schriftelijk geuit oordeel te sijn dat de franse weer afkoome en de voor troepees al hees en leen12De heerlijkheid Heeze en Leende noemt ze niet toevallig. Hier woonde de dochter van Godard Adriaans zus Catharina. Deze Anna Margaretha was getrouwd met Albert Snouckaer van Schauburg, heer van Heeze en Leende. Deze heerlijkheid was bovendien een protestantse enclave in katholiek Brabant. gepasseert waeren so dat me gelooft sij noch Eits sulle atenteere13Attenteren: ondernemen waert hem nu weer gelde sal vrees ick dat mij haest sulle hooren de heere wil ons bij staen en bewaeren, inwiens heijlige bescherminge w uhEd be= veelle, blijf Mijn heer en lieste hartge uhEd getrouwe wijff M Turnor
Volgens Margaretha is er niets schrijvenswaardigs gebeurd. Maastricht is verloren en Lodewijk XIV zou al weer naar Parijs vertrokken zijn, hoewel in de ps blijkt dat hij nog bij Visé ligt. Willem III trekt zijn leger samen beneden de rivieren en bij de Engelsen rommelt het. Velen hopen op vrede. Maar waarom is Van Reede van Renswoude blijven zitten met zijn hoed op?
Willem III naar De Langstraat
Gezien het feit dat Lodewijk al weer onderweg naar Parijs zou zijn met een deel van zijn leger, gelooft men niet dat hij deze zomer nog tot extra aanvallen op de Nederlandse grenzen over zal gaan. Toch trekt prins Willem een groot deel van zijn leger samen in De Langstraat (omgeving Waalwijk en Raamsdonk), onder de Maas. Wat zijn plan daarbij is zal de tijd leren.
[naer parijs gegaen,] soot so is gelooft me niet dat hij deese soomer op onse frontiere Eits1iets sal atenteere2Attenteren: ondernemen , nietemin treckt sijn hoocheijt Een gros van Een leeger bij Een het welcke so men seijt haer inde langestraet3De Langstraat was Hollands, maar valt inmiddels onder Noord-Brabant sulle vergaere daer se overmerge naer toe soude gaen, wat het deseijn4Dessein: plan is sal ons den tijt leeren, [de]
Bijna vijftig jaar eerder: Fragment uit een afbeelding van de tocht van het leger van Ernst Casimir door Brabant en de legering in de Langestraat, 1625, anoniem. Collectie Rijksmuseum
Muiderberg verlaten
Bovendien is er ook beweging bij Franse troepen elders in het land. Ze schijnen een zelf opgeworpen verdedigingswerk op de Muiderberg verlaten te hebben. Margaretha is bang dat dat betekent dat ze de legeronderdelen gaan hergroeperen, waardoor de Nederlanders extra op hun hoede moeten zijn. Velen denken dat er vrede komt.
[wat het deseijn is sal ons den tijt leeren,] de vijant die Een schans of Eenich foortres op de muijer berch5Muiderberg hadt gemaeckt hebbe so me seijt het selfve verlaeten, en soude het vande onse weer om veer geschoote sijn, wat dit vande vijant segge wil kan men niet dencken ten waere sij almee Een gos gros van Een leeger bij Een wille trecken waerom wij op ons hoede moeten sijn, veel sijn van opijnie dat wij nu wel tot Een vreede sulle geraecke
Gezicht van Muiderberg op Weesp, Muiden en Amsterdam, Wenceslaus Hollar, 1634 Collectie Rijksmuseum
Engelse admiraal op zijspoor
Ondertussen is er in Engeland onrust ontstaan rond James Stuart, hertog van York, en broer van koning Charles II. Toen deze hoogste admiraal van de marine bij het parlement om zijn nieuwe aanstellingsakte vroeg om de Engelse vloot weer aan te kunnen voeren, is deze hem geweigerd. Niet lang geleden is namelijk de Test Act aangenomen, die voorschrijft dat wie in Engeland een ambt wil bekleden, het avondmaal moet mee vieren in de Anglicaanse kerk. Als goed katholiek heeft James dat afgeslagen.
men seijt ock datter in Engelant Eenige desensie6dissentie: verschil van mening soude sijn dat den hartooch van jorck7James Stuart II, Hertog van York, van 1685-1688 koning van Engeland beegeerende vant parlement sijn Ackte om opt konins vloot te komandeere en te gaen8James was tot 1673 Lord High Admiral van de Engelse marine. In 1673 weigerde hij de eed van de Test Act te doen en zoals Margaretha bedoelt de eucharistie van de Anglicaanse kerk te ontvangen. Hierdoor maakte hij eigenlijk bekend dat hij katholiek was, deselfve seijde volgens de preevileesie vant rijck9Margaretha heeft het hier over de Test Act hem dat niet konde geefve voor en al Eer hij neffens andere litmaete komuniseerde en belijdenis vande gereeformeerde reeligie deede het welcke hij weijgert te doen en sij hem tot alle bedieninge van Eenige schars =gees10verantwoordelijkheden vant rijck so lange hij en alle andere daer in kontiniweert onbequaem achten, dit sal daer int rijck al vrij ontstelte =nis veroorsaecke, [van onse scheeps vloot hoore]
De vertegenwoordigers van de vier provincies in de Staten-Generaal hebben inmiddels allemaal een eed tot geheimhouding afgelegd met betrekking tot de vredesonderhandelingen in Keulen. Ze stonden allen met opgestoken vingers. Alleen de heer van Renswoude, vertegenwoordiger van Utrecht, bleef zitten en hield zijn hoed op. Wat dat wel mocht betekenen? Met de vier provincies bedoelt Margaretha de niet-bezette provincies Holland, Zeeland, Groningen en Friesland. Het is bekend dat Lodewijk XIV de onderhandelingspositie van Johan van Reede van Renswoude afwees omdat hij hem als inwoner van het bezette Utrecht als zijn eigen onderdaan beschouwde.
de heere vande vier provinsie ter geeneraeliteijt hebbe alle haeren Eet van seeckreetie11geheimhoudingseed over de saecke vande vreedehandelin met op gesteeckene vingeren gedaen, behalfve de heer van rhijnswou die preesent was maer met sijn hoet opt hooft bleef sitte dat men niet weet hoet daer meede is of wat het bediet12beduidt, betekent
Man met enorme hoed op zijn rug, Cornelis Saftleven, 1645 – 1706 Collectie Rijksmuseum
vandaech met de poste seijt me dat de koninck noch niet naer parijs is maer met sijn volck tusche visee13Visé en Maestricht noch leijt, da straede14Louis Godefroi d’Estrades koman= deert in Maestricht, de graef van dona15Wilhelm Albrecht, graaf van Dohna, ooster =wee16Adriaan van Gendt, heer van Oosterwedde en wee17George Johan van Weede sijn so pester18Joan Pesters schrijft buijte prij =ckel19perikel: gevaar de de tweede sijn been quijt en vant tande de kuijt af
Portret van Louis Godefroi d’Estrades, Wallerant Vaillant, ca. 1647 – 1677. Collectie Rijksmuseum
De heer van Werkendam20Daniël Oem van Wijngaarden zou als gezant zijn teruggeroepen uit Denemarken en vervangen worden door een ander. Dat zou volgens geruchten Godard Adriaan zijn, wat Margaretha niet gelooft. In Utrecht is de secretaris van de Staten van Utrecht Van de Poll overleden. In normale tijden zou zijn functie zijn vervallen aan de heer van Zuilen.
men seijt ock dat den heer van werckendam21Daniël Oem van Wijngaarden te wt deenmerck22Denemarken weer komt en datter Een ander soude gesonde worden datter gesproocke wort van uhEd daer toe te versoecke het welcke niet wel kan aeneemen beusechem schrijft mij dat den ontfanger seeckreetaris vande state van wttrect vande pol te wttrecht aen sieckte overleeden is, wiens amt naer den ouden sleur aenden heer van suijlen soude vervalle sijn volgens sijn soer[?]23soer: zuster
Margaretha is blij dat de post weer een beetje loopt. Brieven komen weer sneller, maar er mist nog wel wat. In Den Haag zijn ze druk met de brandschatting voor Middachten. Kennelijk heeft Kinschot daar wat mee te maken, maar die is in Groningen. Voordat er iets betaald kan worden, moet Van Ginkel kunnen bewijzen dat hij de rechten heeft op het kasteel. Die papieren zijn vlak voor het rampjaar in veiligheid gebracht, maar zitten dus ergens in een kist tussen de opgeslagen spullen in Amsterdam. Dus Van Ginkel moet naar Amsterdam om eens in de papieren te duiken.
[ontfange,] de quitansie vande heer en vrou van ginck sal niet in versloft worde dat die tot noch toe niet is genoomen, is de oorsaeck dat men kinschot niet heeft konne te spreecke koomen dier noch te greunine is, en ten anderen dat de heer van ginckel sijn pampiere die te Amsterdam sijn moet nae sien of hij geen ocktroij vant hof van gelderlant of den leen heer aldaer heeft om sijn goet te mooge beswaeren , ock sijn de oblijgaesie die wij van hem hebbe almeede te Amsterdam [en sal mijns oordeels]
Op een kruk zittende jongeling met een document in zijn handen, anoniem, ca. 1700 – ca. 1799. Collectie Rijksmuseum
Voorraad
Kennelijk heeft Godard Adriaan Margaretha gevraagd om een Parmezaanse kaas te bestellen. Hij is nog niet aangekomen, maar ze wil wel vast weten wat ze ermee moet doen. Margaretha heeft nog wel wijn liggen in de kelder van wijnkoper Brant, maar zodra ze die gaat consumeren, moet ze er accijns over betalen. En het gaat om nogal wat wijn. Ze goochelt een beetje met oude maten: een aam (155 liter) een okshoofd (220 liter), een verendeel (veerdeel: vier keer een hoeveelheid). Dat veerdeel blijft vrij cryptisch. Als ik het omreken op basis van haar betalingen is het veerdeel 80 pond. En dan is een oud pond iets minder dan ons pond: 480 gram, toch nog ruim 38 kilo boter. Dat boter, kaas en wijn zo groot ingekocht werden, was bij de rijkere bevolking van de Republiek niet ongebruikelijk.
Ook heeft Godard Adriaan om een blikken servies gevraagd, dat wordt nu gemaakt en daarna zal Margaretha het zo snel mogelijk naar Hamburg sturen.
moet , de permisaense kaes sal ick verwachte ock wat uhEd daermeede belieft gedaen te hebbe, inde kelder van brant de wijnkoope hebbe wij Een oxshooft1Een okshoofd was ongeveer 220 liter en een stuck van twee aeme2Een aam was ongeveer 155 liter rinse wijn legge, die ick daer omden swaere inpost te ontgaen niet weetende waer wij die sulle geniete doen legge, franse wijn
heb ick niet alst oxshooft daer van drincke dat al opgeleijt is, die kost hier booven den inpost 90 en hondert gul het oxshooft, voo koutou3Ze bedoelt een Coteaux: dit is waarschijnlijk een zoete witte wijn van de hellingen (coteaux=hellingen) wijn, voor de booter heb ick 36f het verendeel dat is 9 stuij het pont sonder den inpost betaelt de kaes gelt hier het hondert pont 20f , het blick serviese heb ick bestelt te maecke kan voor in laest vandeese weeck niet gereet sijn salt dan so haest alst doenlijck is sien op hamburch te bestelle, [nu weer]
Ontbijtstuk met kaas, ham en kelken, Jacob Foppens van Es, ca 1630. Collectie Nationalmuseum Zweden (foto: Anna Danielsson).
Nogmaals de Acte van Garantie
Margaretha zit toch nog in haar maag met het verzoek van raadpensionaris Fagel om de brand en de aanvraag voor vergoeding voorlopig stil te houden. Ze heeft alles nog eens goed bestudeerd en ze is tot de conclusie gekomen dat ze gewoon recht hebben op die vergoeding. Het is haar ook eindelijk gelukt om de raadpensionaris’ broer, griffier Fagel, te spreken en hij is het helemaal met haar eens dat degenen die verantwoordelijk zijn voor de uitbetaling op de hoogte moeten zijn. Margaretha heeft de griffier gevraagd of hij hier met zijn broer over zou willen spreken. Hij is zo druk dat ze niet durft hem lastige te vallen en ze durft ook niks buiten hem om te doen, vooral omdat het zo’n goede vriend van Godard Adriaan is. Margaretha belooft dat zodra ze antwoord van de griffier heeft, ze hun zoon en Zijn Hoogheid informeert. De prins heeft immers beloofd te helpen.
[van onse affaerees alhier,] terwijlle men so veel vande vreede handelin4De voorbereiding voor de vredesbesprekingen spreeckt ben ick niet gerust int segge van de r p fagel dat ick alsnoch van ons ongeluck int afbrande van onse huise soude stilswijge ent selfve den staet niet bekent maecken, maer heb de ackte van garant Eens met bedaerde sinne naer gesien en bevonde dat die teenemael spreeckt op de goedere ondert gebiet vande genee raEliteijt toe behoorende de geende die int vijants dienst sijn en blijfve beloofvende in kas5Cas: geval van vreede handelin te versorchge uhEd persoon en verseeckert en onse schade soude vergoet worde, daerom mij dunckt niet langer te moeten stilstaen ben gistere bij den griffier fagel geweest en hemt selve voorgehou =de en versocht den heere r p hier over te spreecke vermidts sijn meenichvuldige affaerees6Affaires: zaken dat ick hem niet derfde moij lijck valle en niet gaeren Eits soude buijte sijn kenisse tenteer weetende dat hij Een sonderlin goet vrient van uhEd en ons huijs is daer in ick badt dat hij wilde konti niweere, den griffier heeft dit aengenoome te sulle doen enmijn antwoort te brenge heb hem het reequest7Request: verzoek in de vorm van een geschreven stuk dat ick hier over soude preesenteere in hande gegeefve om sijn broer te laete sien, hij oordeelde ick groot gelijck hadt nu te spreecke op dat de pleijne potensiaerise8Plenipotentiaris: Gevolmachtigde, iemand die door een andergemachtigd is te handelen daer Eenige last van mochte krijge, so haest9Haast: snel ick antwoort van hem heb sal de heer van ginkel sijn hoocheijt hier over spreecken en sijne behulpelijcke hant hier in versoecken
Met Godard Adriaan gaat het gelukkig steeds beter, alleen nu is zijn secretaris Blanche niet helemaal fit. Er zijn brieven van de keizer binnen gekomen. Hij geeft aan dat hij teleurgesteld is over de militaire acties van zijn leger en dat hij bij een volgende inzet aan zal geven dat ze het beter moeten doen. Als de Prins van Oranje vraagt om een inzet. Hij zal de Keurvorst dan ook verzoeken om hetzelfde te doen. Hij vraagt de Republiek alleen wel om niet in te stemmen met een wapenstilstand. Margaretha lijkt hier tevreden mee te zijn, want ze gaat door met het nieuws uit Engeland. Zou Margaretha niet weten dat het juist de gezant van de Keizer was die de militaire acties frustreerde of is ze, vooral omdat ze weet dat de post geopend wordt, de wijste en laat niet het achterste van haar tong zien?
[over hamburch of Sel sal neeme,] vandaech sijnde briefve vande keij= =ser gekoome die sijn misnoechge met sijn eijgen hant geschreefve toont overt ageere10Ageren: militair optreden, krijgshandelingen verrichten van sijn keijserlijcke troepees datse niet beeter gedaen hebbe so geseijt wort met verseeckerin dat hijse sal intoekoomende doen ageere daer sijn hoocheijt en den staet sal goetvinde en den keurvorst daertoe versoecke het selfve van gelijcke te doen alleen versoeckende wij tot geen stilstant van wapenen soude verstaen, [wt Engelant]
En nog een keer de Acte van Garantie
Vlak voor de brief weg gaat, kan Margaretha al terugkomen op de Acte van Garantie. Om het hele verhaal kwijt te kunnen, stopt ze een extra papiertje bij de brief. De griffier heeft de raadpensionaris gesproken en die heeft de papieren gelezen. Hij blijft alleen bij zijn mening dat Margaretha nog geen actie moet ondernemen. Hij belooft dat hij er persoonlijk voor zal zorgen, dat de Acte van Garantie uitgevoerd zal worden vóór de vrede getekend wordt. Daar legt Margaretha zich voorlopig bij neer. Ze informeert haar zoon en Stadhouder Willem III vooralsnog niet, maar wacht wel op expliciete orders van haar man.
Stadspoort te Hamburg (?), vanuit de buitenzijde gezien, Anthonie Waterloo, 1619 – 1690 Collectie Rijksmuseum
Wat is Margaretha bedroefd dat haar man nog zo veel pijn heeft en ook dat het er toch niet op lijkt dat hij met Waldeck mee naar Den Haag zal komen! Griffier Fagel wist gisteren namelijk te melden dat de laatste brieven van prins Willem aan haar man de bestemming Hamburg hadden, terwijl Waldeck al volgende week verwacht wordt. Het is dan wel duidelijk dat Godard Adriaan niet bij hem zal zijn.
ick had al gehoopt uhEd met den graef van waldeck1Georg Frederik van Waldeck-Eisenberg Een keer herwaert2hierheen sout hebbe gedaen en weet niet wat ick dencken sal want gistere bij ockasie3gelegenheid dat ick den heer griffier fagel4Hendrik Fagel weegens uhEd rustwage ginck spreecke seijde hij mij niet te konne dencke dat deselfve hooger ginck5hoger gaan: eigenlijk stroomopwaarts reizen, in dit geval uit het buitenland naar Den Haag komen om dat sijn hoocheijt met de laeste post hem briefve aen uhEd had gesonde en belast die op hamburch te bestelle, en dat hij griffier niet anders wiste of den graef van waldeck wort noch deese weeck weer hier verwacht, daer om
Overigens had Margaretha de griffier eigenlijk aangesproken vanwege de rustwagen. Ook daar mogen ze niet te hard op rekenen, omdat Daniël van Hogendorp, nog steeds doodziek te bed in zijn huis te Rotterdam ligt. Wat Margartha niet weet, is dat hij op het moment dat ze dit schrijft, de vorige dag al is overleden.
Verbroken zegels
Gesmolten zegels en een zegelring, Vincent Laurensz. van der Vinne (II), 1714 Collectie Rijksmuseum
Overigens verzekerde griffier Fagel haar ook dat de Staten-Generaal erg tevreden over haar man zijn, zowel over zijn onderhandelingen als over zijn adviezen, en dat ze Fagel hebben gezegd Godard Adriaan vooral op de hoogte te houden van alle correspondentie. Behalve met Theodore Brasser, vertegenwoordiger bij Brunswijk en Osnabrück, omdat Godard Adriaan daar zelf al mee schrijft. Fagel zei echter ook te merken dat de brieven regelmatig worden onderschept en opengemaakt. Godard Adriaans brief van de 14e aan de Staten was open geweest en wel heel bot en plomp weer dichtgeplakt. Een brief waarin Godard Adriaan verzoekt om naar huis te mogen heeft hij trouwens nooit gezien…
[gedaen worde,] seijde mij ock dat men heere de state volckoome kontentement6tevreden so van uhEd neegoosgasi7negotiatie: onderhandelingen als advijse neemen en hem hebbe gelast van tijt tot tijt alser Eits voorkomt uhEd kenise daervan te geefven, gelijcke hij seijt te doen behalfve van de briefve van brasser8Theodore Brasser, vertegenwoordiger van de Republiek bij de Hertogen van Brunswijk in Celle, Wolffenbütel en Hannover en bij de bisschop van Osnabrück om dat die selfs met uhEd korespondeert, maer seijt te bemercke dat de briefve worde geintersipiEert9intercipiëren: onderscheppen of op gebroocke gelijck die vande 14 die uhEd aenden staet heeft gesonde was open geweest en wel plomp bot weer toege daen, hij seijt ock noijt geen briefve van uhEd gehadt of ock niet aenden staet gesien te hebe waer in uhEd sijn demissie10ontslag, verlof of om Een keer her waerts te doen versocht heeft, so dat die daer uhEd inde mijne van mensioneert11mentioneren:vermelden hetselfve aende griffier versocht te hebbe niet moet ter hande gekoome sijn, [weegens onse ackte van garant]
Geen geld voor Margaretha…
Betaaltafel waarvan de hoekstijlen boven de poten zijn geschubt met geldstukken, anoniem, 1640 – 1660 Collectie Rijksmuseum
Het is Margaretha nog niet gelukt het geld voor de derde ordinantie los te krijgen. Ze heeft hem bij de drost van Amerongen in Amsterdam achtergelaten om daarmee naar de ontvanger te gaan. De ontvanger beweert helaas dat het echt niet kan, en dat hij zelfs niet kan zeggen wanneer hij wel kan betalen. Ze vreest dat het hoe langer hoe erger zal worden.
met de leste post heb ick uhEd geschreefve dat ick de tweede ses duijsent gulde heb ontfange, de ordinansi vande derde heb ick onder den drost van Ameron geleate op om de peninge tot Amsterdam bij den ontfanger in te vorderen, doch sien daer voor Eerst noch geen raet toe, vermits den ontfange seijt hem onmoogelijck te sijn alsnoch tijt te konne stelle tot de betaelline, ick sal nae de hoochtijt weese ses duijsent gul versoecke maer sien geen raet tot gelt of ick schoon ordinansi heb en vrees het hoe langer hoe erger sal worde, [dat de heer van ginckel]
… en ook niet voor van Ginkel
Voor van Ginkel is de geldkrapte nog erger. Margaretha weet niet hoe hij het zou rooien als hij met vrouw en kinderen niet bij haar terecht zou kunnen. Hij heeft nog steeds geen stuiver van zijn salaris gehad. Niet voor zijn functie als ritmeester en niet voor die als kolonel. Waar moet dat heen? Hij is zojuist teruggekomen uit Gorinchem, en wat hij vertelt over de omstandigheden waaronder mensen en paarden daar moeten leven doet Margaretha nog sterker wensen dat God alles ten goede zal keren.
[langer hoe erger sal worde,] dat de heer van ginckel met sijn vrou en kinder niet bij ons was weet voor waer niet hoe hijt maecken sou want krijcht alsnoch niet Een stuijver van sijn tracktement noch als rit =meester noch als kolonel, waer wil dit noch heen, so aenstonts komt den heer van ginckel van gorckom seijt het droefvich is te zien so de mense en en beeste teweete paerde daer wt sien, de heere wil ons alles ten beste schicke, [om weegens deese staet]
Wat vrede konnen wij maken?
Gaan de onderhandelingen in Keulen vrede brengen? Ze somt, net als in haar vorige brief, nog eens de namen van de personen op die zullen worden afgevaardigd. Margaretha heeft er niet veel vertrouwen in. Wat voor vrede zal dat worden, want wat valt er te onderhandelen met een koning die alles zo heeft als hij het hebben wil? Ze zeggen dat Spanje op het punt staat met Frankrijk te breken, maar dat hadden ze veel eerder moeten en of het gaat gebeuren is nog maar de vraag.
[hier in verwacht,] ick ben seer swaerhoofdich indeese vreede handel konende niet sien wat vreede wij sulle konne maecke met Een koninck diet alles naer sijn wens gaet, men spreeckt seer dat spange12Spanje staet opt point om met vranckrijck13Frankrijk te breecken haddense dat wat Eer gedaen en oft och geschiede maer men heeft het so lan geseijt, [farije die gouverneur van Maestricht is]
Welland moet wieberen
Kaart van de heerlijkheid Noordwelle in Zeeland, eigendom van de heer van Welland, anoniem, 1649 – 1658 Collectie Rijksmuseum
Neef van Welland is naar Zeeland vertrokken, dat werd tijd. Margaretha merkt zuur op dat iedereen die uit Utrecht afkomstig is en er toe doet ondertussen al een keer prins Willem III eer is komen bewijzen, behalve hij. Waarschijnlijk kan hij het zich niet veroorloven en komt hij niet uit met zijn inkomen. Hij heeft de hele winter op Margaretha’s zak geteerd en dat in deze kwade tijden met zware belastingen! Als hij terug is zal ze hem zeggen dat ze de kamer niet langer kan missen. Wat ook waar is, merkt ze op, want ze moet de meubels uit Amsterdam straks toch ook ergens kwijt?
[het gouvernement had hoore te geefve,] den heer van wellant14Goderd Willem van Tuyll van Serooskerken, pleegzoon van Godard Adriaan en Margaretha is Entelijck Eens naer seelant15Zeeland gegaen, al de werlt van wttrecht16al de wereld van Utrecht: iedereen uit Utrecht gekoome sijnde hebbe sijn hoocheijt gesien en gesalweert17gesalueerd: begroet behalfven hij, sien niet dat hij der nae tracht18er naar tracht:het probeert, wat soude hij sijn kost betaelle ick vreese hij met sijn inkoome niet toekomt daer hij alde winter de kost bij mij heeft gehadt, met deese quade ijaere indewelcke so swaere schatine moete gegeefve worde, ick sal als hij weerkomt hem segge dat wij die kamer niet langer konne misse gelijcke het waer is so ick onse meubele en alt goet van Amsterdam hier brenge salt daer op moete sette, nu ick verlange met de naeste post te hoore in wat Ent vande werlt19aan welk eind van de wereld: waar in de wereld
uhEd is, hoope de heer almach =tich deselfve sal geleijde, blijfve uhEd getrouwe wijff M Turnor
De laatste brief van Margaretha is van 19 maart 1673. Ze schrijft in de brief van 27 maart dat ze haar man acht dagen geleden heeft geschreven, dus er zijn geen brieven verloren gegaan.
Margaretha heeft genoeg te vertellen. Ze steekt meteen van wal: met veel bidden en moeite is het Margaretha gelukt om geld te krijgen. Van de 6000 ontvangen guldens heeft ze er – uiteraard met toestemming van Godard Adriaan – 5000 aan Van Ginkel gegeven voor de brandschatting voor Middachten. Zal het genoeg zijn…?
Mijn heer en lieste hartge heeden achtdaech schreef ick uhEd dat ick naer Amsterda ginck om de betaeline van beijde de ordenansie te be= vordere, doen ick daer quam was den ontfanger nae den haech dat mij 2 a 3 dage naer hem deedt wachte met veel bidde en moijte heeft hij mij deene ordina =nsie ter som van 6000f betaelt seijde met de traene inde oochge hem onmoogelijck te sijn op dander als noch Eenich gelt te konne geefve ock geen tijt te konne stelle wanneer, uit deese 6000f heb ick volgens uhEd goetvinde de heer van ginckel 5000f gedaen tot betaeline vant bewuste waer voor sij geackordeert sijn waer onder harvelde en alle haere verdere goederen begreepen sijn, de heer almachtich wil geefve datse daer meede voor verdere schade be vrijt mooge weesen doch twijfele daer seer aen
Verlangen naar Godard Adriaan
Hoewel Margaretha’s laatste brief van 19 maart is, heeft ze maar liefst drie brieven van haar man ontvangen. Ze is ‘van ganscherharte verblijt’ te horen dat Godard Adriaan weer beter is; ze is is erg ongerust geweest. Het is fijn te horen dat Godard Adriaan zo goed verzorgd is, maar gelukkig is hij nu weer in Hamburg – daar zijn medicijnen beschikbaar. Bovendien is hij nu veel dichterbij! Margaretha verlangt er zo naar haar lieve man weer eens te spreken… Misschien, als ze eens naar Friesland gaat, dat ze overstapt zodat ze naar Hamburg kan afreizen om haar man kan zien…
hier koomende heb ick gistere 3 van uhEd aenge= naeme briefve ontfange als sijnde van den 13 14 en 17 deeser waer onder Een door de burgers van weesel, die hier van donderdach af hebbe gegaen en konne sijn hoocheijt die sij uhEd brief wel hebbe over geleevert doch niet verder te spreecke konne koomen, ick ben van ganscherharte verblijt uhEd weer beeter is en kan niet segge hoe ongerust ick ben geweest wij sijn den heere volckersem1Onbekend en voor al den goede heer en vrou van Ellere2Wolfgang Ernst von Eller zu Lauterbach en Juliane Charlotte von Kalkum genannt Leuchtmar wel ten hoochste ver oblijgeert3Verobligeren: verplichten voor de goetheijt die haer hEd aen uhE hebbe beweesen, doch ben blijde uhEd tot hamburch is om dat deselfve daer beeter van meedesijne kan gedient sijn als ock dat hij so veel naerder is, waer die reijs te doen als van hier naer vriesla soude Eens overstappe want kan niet segge hoe seer ick verlange uhEd Eens te mooge spreecken
Als Margaretha haar man spreekt, wil ze het in ieder geval hebben over huishoudelijke zaken. Alles is namelijk zo ongelooflijk duur! De belastingen rijzen de pan uit en de betalingen aan de milities lopen achter. Officieren krijgen niet eens één stuiver, en dat terwijl diegenen die zijn aangesteld om de betalingen voor het leger te regelen, de pagadoors, er allemaal prima bij lopen…
weet niet hoe ickt in onse domistijcke affaerees noch stelle sal, alles is hier ongelooflijcke dier daer toe loopen de schattine Exstreem hooch, de betaeline vande meeliesie seer slecht de pagadoors maecken der niet van geefve noch nergens nae Een maent op Een de Eerste maent maer sestien hondert gul daer konne de ruijters niet heel wt betaelt worden de offisiers krijgen niet Een stuijver, en deese schoone pagadoors trecke sulcken gelt
Feestmaal van de rijke man (Dives) met Lazarus bedelend aan de deur, Abraham Bosse, 1637 – 1638. Collectie: Rijksmuseum
De oorlog die niet wil lukken
Het gebruik van stormladders op een prent van Jan Luyken uit 1683. Collectie: Rijksmuseum
Godard Adriaan zou niet kunnen geloven hoe slecht de mensen in de Republiek over het leger van de Republiek en over de keurvorst spreken, die inmiddels weer richting Berlijn is vertrokken. Er is geen enkele hoop meer. We kunnen alleen nog vertrouwen op God, die ons in onze ellendige staat wil bijstaan. De oorlog dient ons niet.
Laatst is er nog een poging gedaan om Harderwijk op de vijand te heroveren. Die aanslag was volgens horen zeggen zeer goed gepland. Kolonel Palm, die zijn dapperheid had getoond tijdens de aanval op Woerden, voerde het commando. Toen de aanvallers de stadswallen naderden, bleek dat enkele schepen waarmee de militairen naar Harderwijk gebracht moesten worden, te laat waren. En ze schijnen ook nog eens de stormladders te zijn vergeten! Daarnaast dachten de aanvallers dat de aanval ontdekt was. De aanval moest worden afgeblazen en de militairen trokken onverrichter zake terug. Een gevluchte inwoner van Harderwijk was niet blij met kolonel Palm, de officieren en de schippers. Kort samengevat: het wil gewoon niet lukken.
de meliesie verloopt seer, uhEd kan niet geloofve hoe de mense spreecke, en nu de keurvorst weer naer berlijn is ontsackt4Ontzakken: ontglippen, ontgaan ons al de moet en hebbe geen hoop meer als alleen op godt die ons in onsen Elendigen staet wil bijstaen, den oorlooch dient ons niet wij hebbe weer Een aenslach op harderwijck inde voorleedene weeck gehadt die so geseijt wort heel wel was aen geleijt, daer den kolonel palm5François Abrahamszoon Palm die so wel voor woerde gedaen heeft het komande hadt doense dicht onder de stats walle quaeme bleefvender Eenige scheepe met volck die te laet quaeme achter en so geseijt wort waeren de storm leere vergeeten en se inmaesgeneerende6Imagineren: zich inbeelden haer dat het in de stat ondeckt was, niet teegenstaende dat de Eene stats poort genoechsaem doordiensij de stat demoolijeere,7Demolieren: slopen, slechten open lach, sijn donse sonder de minste atacke8Attaque: aanval te doen onverichter saecken weerom gekeert en met de kous opt hooft weer thuijs gekoome, Een burger wt de stat die de aenslach hadt gepracktiseert is met sijn vrou en kinder daer wt gevlucht, beschuldicht palm seer palm sijn offisiers en de schippers in soma9In somma: samengevat ten wil met ons niet lucken[, men spreeckt seer]
Plattegrond van en gezicht op Harderwijk, Nicolaes van Geelkercken, 1653 – 1672. Collectie: Rijksmuseum
Liever vrede
Vrede is op dit moment eigenlijk de enige optie. Voor de vredeshandelingen was de stad Keulen aangewezen, maar dat weet Godard Adriaan ongetwijfeld al. Uit Holland worden Hiëronymus van Beverningh en Johan van Reede van Renswoude aangewezen. Zeeland wordt vertegenwoordigt door Justus de Huybert óf Willem Adriaan van Nassau-Odijk, Friesland door Willem van Haren en Stad en Lande door Johan IJsbrands. In Van Beverningh hadden weinig lieden vertrouwen. Johan van Reede was niet veel beter, en was bovendien te oud voor zulk belangrijk werk. Ach, Margaretha hoopt gewoon dat de heren snel aan het werk gaan en dat het snel zal leiden tot een goede vrede. Ze ziet anders ‘geen wtkomste ter werlt’.
[wil met ons niet lucken,] men spreeckt seer van vreede dat ons het beste waer, de stat van keullen gelijck uhEd sal verstaen hebbe, is tot de bij Eenkomste daertoe vast gestelt, men seijt dat weegens deese staet omderwaerts te sende voorgeslage, worde, wt hollant den heere beeverine10Hiëronymus van Beverningh en rhijnswoude11ohan van Reede van Renswoude wt seelant den heere huijbert12Justus de Huybert of oudijck13Willem Adriaan van Nassau-Odijk wt vrieslant, den heere haere14Willem van Haren vande stat en lande den heere ijsebrantse,15Johan IJsbrands vande Eerste hebbe de gemeente geen goede opijnie den Eerste betrouwense niet te veel en den tweede seggense niet veel beeter behalfve datse segge hij te out is om sulcke wichtige werck te verichte, ick wenste men maer aent werck was en wij de hoop tot Een goeije vreede lagen sien anders geen wtkomste ter werlt[, de heer van ginckel is naer sijn garnesoen]
Krantenfragment over de afgezanten voor de Keulse Vredehandel uit de Oprechte Haerlemsche Courant van 1 april 1673. Via Delpher.nl
Over en weer
Er wordt heel wat over en weer gezonden. Van Ginkel heeft paarden ontvangen van Godard Adriaan, en zal binnenkort ook nog manden met zadels ontvangen. Margaretha zelf verlangt vooral naar de komst van Georg Frederik van Waldeck-Eisenberg en Phillipp Jacob von Emmerhaus om te horen wanneer Godard Adriaan nu eindelijk eens naar huis komt… Oja, zou haar lieve man dan niet twee vaten Franse wijn kunnen meenemen? Die is hier zo ongelooflijk duur! Margaretha sluit haar brief af, maar voegt nog wel een P.S. toe: als de vrede echt doorgaat, wens ik dat je zo snel mogelijk hier komt. Ze verlangt niet alleen naar vrede, maar ook naar de aanwezigheid van haar ‘heer en lieste hartge’.
[wtkomste ter werlt,] de heer van ginckel is naer sijn garnesoen sal met de paerde daer uhEd van schrijft wel blijde sijn siet ock de mande met saels die van Hamburch hier soude koome alledaech int gemoet hoewel den jongen teminck seijt daer niet van gehoort te hebbe, ick verlange seer nae de komste vande graef van waldeck en den overste Eppe om te hoore wat hoop der is tot uhEd overkomste, de franse wijn is hier so dier men moet hondert gul boven den inpost voor Een oxshoof toesaene die goet is geefve, daerom ick dachte so uhEd te water van Hamburch hier quaemt of hij niet Een oxshooft of twee sou konne vande hamburch meede brenge alles is hier te ongelooflijck dier, nu sal ick dees Eijn =dige en met verlange blijfve
Mijn heer en lieste hartge uhEd getrouwe wijff M Turnor
so de vreede voort gaet wenste uhEd te meer hier sal anders met den heere beeverline en rhijns wou spreecke op dat se uhEd daer bij gedencke en dat wij daer in niet vergeete worde en hierna noch meerder swaericheijt voor den dienst die uhE doet
Man die het zadel van een paard verschikt, Gerard ter Borch (II), 1631. Collectie: Rijksmuseum
Er is ook geen moment dat Margaretha kan ontspannen. Ze is nog nauwelijks bekomen van het afbranden van haar kasteel in Amerongen of er komt slechte tijding uit Middachten.
Bos
Volgens berichten uit Gelderland wordt het Middachter bos omgehakt. Het schijnt ook dat de intendant het bos verkocht heeft aan iemand die meent er recht op te hebben. Ook over Harreveld, dat ook van zoon Van Ginkel en zijn vrouw is, wordt nu een brandschatting geëist. De bijzonder goed ingevoerde nicht, de vrouwe van Nieuwenheim, wordt weer ingezet. Er zit weer niks anders op dan het lot in de handen van de Heer te leggen.
[men weet niet hoe of wat men doen sal,] so men wt gelderlant schrijft sijnse int Middachtense bos al aent hacke en soude dien giene1diegenen die de preetensi op die middachtense goederen maeckt het selfve bos vande inten =dant voor 5000f gekreechgen hebben , over harvelt2Harreveld Eijschense ock swaere kontreebuijsie, de vrou van nieuwenheijm is naer wtrrecht om met den inten intendant te spreecke en sien of sijt kan af maecken, het sou Een swaeren slach sijn dat sijn bos geruweeneert wiert en wat sou mender toe doen , dit sijn swaere besoeckine dan moetent met gedult drage en de wtkomste vanden heere verwachte
ditt aen geene middelen ontbreeckt om ons weer te seegenen alst sijne godlijcke wille is, op wiens barmharticheijt en goedertierentheijt wij ons moete vertrouwe, [de pagadoors sulle van dach tot dach de]
Omgezaagde bomen langs de Middachter Allee, De Steeg, Zilver Rupe, 1945. Collectie: Gelders Archief
Rechten op Middachten
Zoon Van Ginkel wordt Heer van Middachten door zijn huwelijk met Ursula Phlippota van Raesfelt, zij was de erfdochter van Reinier van Raesfelt, haar vader. Op verschillende momenten in de vererving van Middachten en de bijbehorende goederen (bijvoorbeeld Harreveld en de zogenaamde Münsterse goederen), zijn er mensen die vinden dat zij onheus bejegend zijn. Reinier van Raesfelt erft samen met zijn zus Middachten van zijn tante, maar een andere neef van die tante roept dat het testament gemanipuleerd is. De (familie van) deze Godert Egberts blijft aanspraken maken op Middachten. Reinier had zijn zwager, die ook aanspraak maakte, al in 1633 afgekocht. Daarnaast had hij nog een bastaardzoon, die zich ook achtergesteld voelde door de ‘echte’ familie van zijn vader. Voor al deze mensen was de inval van de Fransen een mogelijkheid om oude rekeningen te vereffenen.
Fragment uit Het kasteel Middachten : met ontwerp voor een buiten de slotgracht gelegen plein voor de poort van de voorburcht, N. Ritz van Geelkerck[en], 1652. Archief Huis Middachten.
Soldij
Ondanks de aanstelling van de pagadoors3van het Spaanse pagador = betaler. Hier geldschieters. schiet de uitbetaling van soldaten en officieren ook nog niet op. De hoge officieren worden helemaal niet betaald. Vooral de officieren die hun huizen in Utrecht en Gelderland hebben en niet door Holland betaald worden4Van Ginkel was overgestapt naar Hollandse dienst, dat is kennelijk niet alle officiers gelukt, die hebben het zwaar.
Uiteraard krijgen ook Margaretha’s eigen financiële perikelen in deze brief weer uitgebreid de ruimte. Uitbetaling van de ordinanties zit er, ondanks de beloftes, nog steeds niet in.
[vertrouwe,] de pagadoors sulle van dach tot dach de meeliesie betaelle doch geschiet niet en alse al gelt geefve salt noch geen maent sols sijn wat ree kruijteerine konnense daer mee doen, geen tracktemente vande hoochge offiesiers worde betael die al haer goet int sticht en gelderlant hebbe gelate en hier niet betaelt worde sijnder niet wel aen, [den ontfanger wt den boogaert stelt]
Soldaten die hun soldij uitbetaald krijgen (fragment van: Illustratie voor ‘Den Arbeid van Mars’ van Allain Manesson Mallet), Romeijn de Hooghe, 1672. Collectie: Rijksmuseum
Klein nieuws
Er is ook hartverwarmend nieuws. De oude heer Temminck, de bankier die de zaken van de Van Reedes in Amsterdam behartigt, heeft Margaretha bij hem thuis uitgenodigd. Dat waardeert ze zeer.
Ulrik Frederik Gyldenløve, Wolfgang Heimbach, 1661. Collectie: Deens Nationaal Historisch Museum. Bron: Wikipedia
Helemaal aan het eind van haar brief haalt Margaretha nog even uit. Hoewel het geen christelijke deugd is, leek Margaretha een beetje afgunstig ten opzichte van Daniël Oem van Wijngaarden toen hij zijn missie in Denemarken begon. Zou het haar goed doen dat ze nu kan schrijven dat hij het verbruid heeft? Hij heeft op eigen houtje met de Koning van Denemarken onderhandeld en beloften gedaan die hij niet kan waarmaken. Hij heeft contant geld beloofd, terwijl de opdracht was om met (staats-)obligaties te betalen. En hij ligt ook nog overhoop met de halfbroer van de koning. Niet erg handig voor een diplomaat. Ze schijnen hem uit de regering te willen zetten.
men roept hier seer over den heer van werckendam5De heer van Werkendam: Daniël Oem van Wijngaarden die so geseijt wort soude teegens de intensie vanden staet geneegoosgeer6Negotieren: Politieke onderhandelingen voeren hebbe, hebbende den koninck7Koning Christiaan V van Denemarken belooft het tracktaet in kontante peninge te voldoen, daer sijn last is geweest om die met oblijgaesie8Obligatie: Schuldbekentenis te voldoen, men spreeckt hier seer s, den jonge bemont isser naer toe om de raet =tefikasie wt te wissele en nu komt dit voor den dach ock leijt hij heel overhoop met den heere guldeleuw9Ulrik Frederik Gyldenløve, bastaardzoon van Frederik III , men spreeckt hier van hem heel wt de reegeerin te sette te weete wercken dam
Margaretha start haar brief met dat er weinig te schrijven valt – opmerkelijk, want deze brief telt toch zes kantjes. Willem III blijft twijfelen over de uitspraak over Pain et Vin. Er ligt een voorstel van de krijgsraad, maar Willem III doet niets. Zelfs de predikanten bemoeien zich ermee. Ondertussen klaagt het volk. Hoewel dat misschien te zacht is uitgedrukt. Ze voeren zulke taal dat men ervan schrikt het te horen!
De troepen moeten doorstoten
Van alle kanten in het land krijgt Margaretha weer dingen ter oren. In Rotterdam zegt men dat het absoluut niet goed gaat met de strijd, in Amsterdam is men ook zeer ontevreden. ‘De heer wil ons aen allekante bewaere’. Men verlangt zeer naar het nieuws dat de troepen eraan zullen komen, maar dat blijft uit. Dat Höxter (ten Oosten van Bielefeld en Paderborn) verovert is, is iets positiefs, maar sommigen zeggen dat dat alleen maar is gelukt omdat er net geld binnen was gekomen. Pas als er geld is, komt het leger in actie. Als het geld op is, wordt er weer niks gedaan. Wanneer de vijand voor de zomer niet uit Utrecht is, blijft er onzekerheid. Men zegt dat Lodewijk XIV zeer veel man aan het werven is en er dus sterk voor komt te staan. Hij zal met een aanzienlijk leger aankomen in het voorjaar.
[meeste garnesoen daer wt had getrocke,] men seijt ock dat tureijne1Henri de la Tour d’Auvergne, burggraaf van Turenne te weesel is en sijn volck daer ontrent, so den vijant voor de soomer niet wt wttrecht is sijn wij hier niet seecker dewijl men seijt den koninck weer seer sterck werft en met Een aensienlijck leeger teegent voor ijaer af sal koome, [ick weet niet hoe ickt sl maecke]
Huren of niet huren?
Vervolgens twijfelt ze weer over wat ze met het huis in Amsterdam aan moet. Ze heeft het nog sowieso tot mei gehuurd, daarna wordt het verhuurd aan joden, schrijft ze. Moet ze nu alvast een ander huis gaan huren in de stad? Ze zal het nog eventjes aankijken de komende tijd, wie weet wat er nog gebeuren zal.
Amsterdams stadsgezicht met huizen aan de Herengracht en de oude Haarlemmersluis, Jan van der Heyden, ca. 1670. Collectie Rijksmuseum.
In de gracht gewaaid
Over de ordinantie voor 1000 gulden is er goed nieuws en slecht nieuws: het goede nieuws is dat hij er is, het slechte nieuws is dat raadspenionaris Fagel hem “verlegd” heeft. Hij is dus kwijt. Ze eindigt haar brief dat ze maar gelijk de volgende 6000 gulden gaat vragen, het duurt allemaal zo lang…
Maar ze blijkt nog niet uitgeschreven. In een p.s. noteert ze dat het haar zo bedroeft dat de post traag is, de laatste brief die ze van haar man ontvangen heeft is al weer van twee weken geleden. En wat ander nieuws: door de harde wind zijn er twee mensen (één in Amsterdam en de ander in Delft) in de grachten gewaaid en verdronken!
uhEd getrouwe MTurnor
tis bedroeft dat de briefve so lange onderweege sijn, uhEd laeste is nu weer over de 14 dagen out
haer hoocheijt2Amalia van Solms blijft noch al so legge3Ze is nog steeds niet beter, den raetsheer kerckenraet is te Amsterdam bij avont door de stercke wint inde graft geweijt en verdroncke, den heere golsteijns soon is te delft ock inde graft verdroncken
Straatgezicht met zware wind en regen, Jan Luyken, 1698 – 1700. Collectie Rijksmuseum.
Wéér betalen
Ook hierna houdt het schrijven nog niet op. De post is die avond waarschijnlijk door het slechte weer nog niet geweest, dus een dag later, op 20 januari, kan ze nog wat neer krabbelen: van de secretaris heeft ze een brief ontvangen waarin wordt verteld dat de dorpelingen in Amerongen de Fransen wederom moeten betalen. Maar wie moet dat gaan betalen, eigenlijk? Er zijn zoveel sterfgevallen geweest in het dorp: de timmerman en de lakenkoper gestorven. En als de rest van de mensen in het dorp nog niet dood zijn, dan wel dodelijk ziek. Hoewel de predikant in Utrecht gelukkig aan de betere hand is. In Utrecht vragen de Fransen ook weer om belastingen. Ze willen de 200e penning, een vermogensbelasting, tien keer innen, bovenop het huisgeld. Er wordt per huis getaxeerd en geïnd tot in de Kreupelstraat4Nu de Keukenstraat, tussen het Servaasbolwerk en de Nieuwegracht.
Gezicht vanaf de stadswal te Utrecht op het Leeuwenberggasthuis aan de Schalkwijksteeg met op de voorgrond de Keukenstraat en op de achtergrond de Domtoren, uit het zuidoosten. Anonieme tekening uit ca. 1770. Collectie: Utrechts Archief
Nog meer schade aangericht door de Fransen
Nog meer leed wat de Fransen aanrichten: De heer van der Aa mag niet meer naar zijn huis terug gaan. Wat overigens ook niet eens meer zou kunnen, het huis is geplunderd en van zijn dieren is ook niks overgebleven.
Tot slot de post
Margaretha hoopte deze dag toch nog een brief te mogen ontvangen van haar geliefde man, maar door het slechte weer is er geen post aangekomen.
Vier dicht beschreven kantjes, een P.S en nog twee later toegevoegde blaadjes: De brieven van Margaretha worden steeds langer terwijl de winter gaat strengen en de dreiging toeneemt. Ook boven Amerongen komen donkere wolken te hangen, hoewel het voorlopig nog overeind zal blijven staan. Dit in tegenstelling tot een kasteel veel verder zuidelijk…
Garnizoen van Maastricht neemt Valkenburg in
Willem III is met het leger Maastricht gepasseerd en op weg naar Tongeren. Ook vijf regimenten van het garnizoen van Maastricht moeten zich gereed houden met proviand voor vijf dagen.
[rhijn al soude gepasseert sijn], de briefve van Maestricht brenge vandaech meede dat sijn hoocheijt wt lant van guijlijck1Het land van Gulik (Jülich), ten oosten van Heerlen opgebroocke en Maestricht passeert om ist niet met het heelle leeger met Een gedeelte naer tongere2Tongeren, Vlaamse plaats 20 km ten zuidoosten van Maastricht te gaen 5 reesgemente wt Maestricht was aengeseijt haer op de tromslach gereet te houde en haer voor 5 dage te proviandeere,
Margaretha neemt aan dat haar man gehoord zal hebben dat datzelfde garnizoen een paar dagen eerder Valkenburg heeft ingenomen.
[toelaetinge niet en geschiet, moet zijn], dat het garnisoen van Maestricht valckenburh3Valkenburg heeft ingenoome sal uhEd hebbe gehoort, [nu aen=]
Het kasteel Valkenburg vanuit het oosten, Josua de Grave, 1669. Collectie RHCL
Eindelijk erkenning voor Godard Adriaan
De Duitse troepen zijn helaas nog steeds niet over de Rijn. Margaretha is echter zeer verheugd te horen dat haar echtgenoot een brief van dank van officiële zijde heeft ontvangen voor het feit dat hij de Keurvorst überhaupt zo ver heeft gekregen om tegen de Fransen in het geweer te komen. Een belangrijk deel van zijn missie is dus geslaagd, terwijl Dijkveld in Engeland minder succesvol is geweest.
tis mij seer lief dat uhEd sul =cken oblijgante brief van danckseggin heeft ontfange dit geeft geen kleijn kon =tentement maer wel groote gerusticheijt en konne godt niet genoech dancke dat uhEd sijn doen met geen attestasie4verklaring omtrent de feiten hoeft te defendeere5verdedigen gelijck ick sie dat den heer van dijckf6Everard van Weede van Dijkveld doet
Portret van Everard van Weede, Jacob Houbraken, naar Aert Schouman, ca. 1750. Collectie Rijksmuseum
Water wegmalen onder het ijs
Koning Winter blijft dreigen. Gisteren en eergisteren heeft het weer flink gevroren. Margaretha hoort zeggen dat men het ijs op elk gewenst moment onder water kan laten lopen, daar waar de vijand er overheen zou kunnen komen. Bovendien kan men het water er onder vandaan malen. Ze moet het nog zien en is er niet gerust op. Maar gelukkig is het nu weer ‘vuil dooiweer’.
[hoe meer beschuldicht,] gistere en Eergistere begost7begon het hier scherp te vriese, daer door me seer bekommert was hoewel geseijt wert dat men de passaesge daer de vijant door sou moete koome alle Eure8alle uren, elk moment het water over t ijs kan doen loope, ent water ondert ijs wech maelle, dan dit is maer segge alst ter op aen quam sout te besien staen, nu de heer wil ons bewaere, het is weer vuijl doeij weer, [t is mij seer lief dat uhEd sul]
Amerongen in gevaar
De zoon van Teunis Huibertse heeft geschreven dat het in Amerongen ondertussen weer een poosje rustig is geweest omdat er geen troepen meer doorheen zijn getrokken. Hij heeft een sauvegarde gekregen: een (aantal) Franse solda(a)t(en) die hij moet onderhouden met zeven gulden in de week en die er dan (hopelijk) voor zorgen dat hij niet door andere Fransen wordt uitgekleed. Een maffiose beschermingsregeling dus. Daarnaast heeft hij een schriftelijke verklaring van bescherming gekregen, die hij Margaretha heeft toegestuurd en waarvan hij denkt dat deze ook voor het Kasteel geldt. Maar Margaretha leest er het tegenovergestelde in: de sauvegarde geldt voor huizen, meubelen en vee van het dorp Amerongen, maar uitdrukkelijk niet voor het kasteel. Ze had liever gehad dat het kasteel helemaal niet genoemd was! Ze vermoedt dat de secretaris niet goed Frans verstaat, of in ieder geval geen Franse drukletters begrijpt. “Daardoor vrees ik dat ze niets goeds met ons huis in de zin hebben, en dat ik daar nooit meer terug zal komen”
doch dat hij Een savegarde9Sauvegarde: bescherming van goederen of personen heeft bekoome die sij seeve gul sweecks10zeven gulden per week op sijn Eijgekost en dranck ock Een schrijftelijck die hij heeft laete drucke en mij Een gedruckte kopij van toegesonde hij seijt speesiael de konservasie11het behoud vant huijs te Ameronge daer in begreepe te hebbe, maer nu ick die wel nae sien bevinde niet min als ons huijs daer in begreepe, maer ter kontra =rije12in tegendeel, se is voor de huijse meubele en beestiaele13veestapel van Ameronge, behalfve voort kasteel dat sij wt druckelijck daer in sette, het waer mijns oordeels beeter geweest het kasteel daer niet in genoemt waer, het is int frans het welck geloof de seekreetaris niet verstaen heeft of noch int gedruckte niet en verstaet, hier door vrees ick datse noch al niet goets met ons huijs int sin hebbe en ick daer noijt weer op sal
In een P.S. komt ze er weer op terug, na tussen neus en lippen door even gemeld te hebben dat het met alle kinderen weer goed gaat. Ze citeert de letterlijke Franse tekst.
de kindere sijn alle de heer sij gedanckt weer wel inde savegarde14Sauvegarde: bescherming van goederen of personen is wtdrucklijck met deese woorde le village d ameronge maijson meubles bestiaux E fourages, al la reserve du chateau du a lieu nous deffendons tres Expressement a tous gens de guerre qui sont sous notre commendement de ne rien prendre enlever15het dorp Amerongen [met] huis, meubels, dieren en voorraden, met uitzondering van het kasteel ter plaatse, nemen wij uitdrukkelijk in bescherming tegen soldaten die onder ons bevel staan, om niets weg te nemen Etc voeraesge16fourage:voorraad (van o.a. veevoer) hoeft geen savergerde want dat is altemael wech
Alle beesten op één na verkocht
Ze stelt bitter vast dat voor de voorraad niet eens een sauvegarde nodig was, want alles is toch weg. Hun hele agrarische bedrijf in Amerongen is opgedoekt. Alle dieren, op één na, zijn verkocht, omdat ze er geen voer meer voor konden krijgen. Al het personeel is afbetaald en uit dienst. Wat Teunis Huijbertse zelf nog doet zal voortaan in daghuur zijn. Op wat over is zal hij zo goed mogelijk proberen te letten.
ons menaesge17ons veehouderijbedrijf is te Ameronge teenemael op gebroocke alde beeste op Een naer verkocht want sij kosten18konden daer geen voer voor houd of krijgen, altvolck is af betaelt en wt onsen dienst gegaen, tgeene teunis voor taen sal doen sal in dach huer sijn hij heeft aengenoomen op alles te sulle lette en sien so veelt moogelijck is noch te konserveere t geene daer noch over =rich is, [men seijt sijnhoocheijt het]
En dan, zonder overgang, volgt er nog een regeltje van grote betekenis over een heel ander kasteel: Willem III heeft Valkenburg in de lucht laten vliegen! Ze maakt er verder geen woorden aan vuil, maar achteraf kun je er een voorafspiegeling van het lot van haar eigen kasteel in lezen. Alleen staan hier de daders aan de andere kant. In het geval van Valkenburg was het ook nog eens tevergeefs: Maastricht werd in 1673 alsnog door de Fransen ingenomen, iets wat Willem III met de vernieling van voorpost Valkenburg had willen voorkomen.
[=rich is,] men seijt sijnhoocheijt het kasteel te valckenburch19Valkenburg, Zuid-Limburg heeft doen springe20Op 6 december liet Willem III het kasteel opblazen en de stadswallen verwoesten. Het was voor de Fransen de uitvalsbasis voor de inname van Maastricht. Willem III wilde dat voorkomen. Helaas, in juni 1673 werd Maastricht alsnog door de Fransen ingenomen.
Landschap met ruïne van Kasteel Valkenburg, Paulus Lauters, ca. 1840. Collectie Rijksmuseum
